ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئەحمەد کەنعان ئێڤرێن (بە ئینگلیزی: Kenan Evren، بە عەرەبی: كنعان أورن) سیاسەتمەدار و ئەفسەرێکی سەربازیی تورکیایە، کە لە ساڵی ١٩٨٠ تا ١٩٨٩ وەک حەوتەمین سەرۆک کۆماری تورکیا کاری کردووە، کە لە دوای کودەتای ساڵی ١٩٨٠ بەدەستی هێنا.
لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤، دادگای تورکیا سزای زیندانی هەتاهەتایی و دابەزاندنی پلە سەربازیەکەی بۆ تایبەت، لە جەنەڕاڵ سوپاوە سەپاند، بەهۆی سەرکردایەتیکردنی کودەتای سەربازی لە ساڵی ١٩٨٠، ڕێگری لە دیموکراسی بە لابردنی سەرۆک وەزیرانی سولەیمان دەمیرێل و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پیران و هەڵوەشاندنەوەی دەستوور.
| حەوتەمین سەرۆکی تورکیا | |
|---|---|
| لە ماوەی: ١٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠ – ٩ی تشرینی دووەمی ١٩٨٩ | |
| لە دوای | فەهری کۆروتورک |
| لە پێش | تورگوت ئۆزال |
| سەرۆکی ئەرکانی گشتیی تورکیا | |
| لە ماوەی: ٧ی ئازاری ١٩٧٨ – ١ی تەممووزی ١٩٨٣ | |
| ژیانی تایبەت | |
| لەدایکبوون | ١٧ی تەممووزی ١٩١٧ ئەلاشەهیر، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی |
| کۆچی دوایی | ٩ی ئایاری ٢٠١٥ (تەمەن ٩٧ ساڵ) ئەنقەرە، تورکیا |
| نەتەوە | تورک |
| هاوسەر |
سەکینە ئێڤرێن
|
| منداڵان | سێ |
| واژۆ |  |
ژیاننامە
ئەحمەد کەنعان ئێڤرێن لە شاری ئالاشەهیر لە پارێزگای مانیسا لەدایکبووە. بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە باوکی بە ڕەچەڵەک ئەلبانییە. دایکی لە پاشخانێکی تورکی بولگاری بووە. دوای ئەوەی چووەتە قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی لە مانیسا و بالیکەسیر و ئیستەنبووڵ، لە قوتابخانەی ئامادەیی سەربازی لە ماڵتەپەی ئەنقەرە خوێندوویەتی. لە ساڵی ١٩٣٨ خوێندنی سوپا و لە ساڵی ١٩٤٩ ئەکادیمیای سەربازی وەک ئەفسەری ستاف تەواو کردووە.
لە ساڵی ١٩٥٨ تا ١٩٥٩ لە تیپی تورکیا لە کۆریا خزمەت دەکات. لە ساڵی ١٩٦٤ پلەی بەرزکرایەوە بۆ جەنەڕاڵ. ئێڤرێن لە پۆستە جیاوازەکاندا وەک سەرۆکی سوپا کاری کردووە. فەرماندەی لقی تورکیای ئۆپەراسیۆنی گلادیۆ بووە؛ لقێکی دژە گەریلایی و دژە کۆمۆنیزم کە بە پشتیوانی ناتۆ دامەزرا. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٨ بوو بە سەرۆکی ئەرکانی گشتی لەلایەن سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتەوە، بولەنت ئەجەڤیت.
کودەتای سەربازی ساڵی ١٩٨٠
ساڵانی پێش کودەتاکە وەک ململانێیەکی توندی نێوان ڕاستڕەوەکان و چەپەکان تایبەتمەند کرا. چەپەکان بە هیوای بینینی شۆڕشێکی کۆمۆنیستی، لە شەقامەکاندا ئاژاوەیان ئەنجامدا؛ لە لایەکی دیکەوە ڕاستڕەوە ناسیۆنالیستەکان بەرەنگاری چەپەکان دەبوونەوە و بابەتی ئایینییان وروژاند. زانکۆکان لایەنی خۆیان گرتبوو و هەریەکەیان بوونە بارەگای یان چەپەکان یان ڕاستڕەوەکان.
لەگەڵ کودەتاکەدا ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی وەک دەستەی دەسەڵاتدار هاتە ئاراوە. ئەنجوومەنی ساڵی ١٩٨٠ لە فەرماندەکان کەنعان ئێڤرێن، سەرۆکی ئەرکانی سوپا و سەرۆکی دەوڵەت پێکهاتبوو. پەرلەمان هەڵوەشایەوە.
سەرۆکی تورکیا
دوای کودەتاکە، کەنعان ئێڤرێن لە ٧ی تشرینی دووەمی ١٩٨٢ وەک سەرۆکی تورکیا هەڵبژێردرا بە پەسەندکردنی ٩١.٣٧%ی دەستووری نوێ کە لە گشتپرسییەکی مشتومڕاوی هەڵبژێردرا، جێگەی دەستووری کۆنتر گرتەوە. ئێڤرێن زۆر جۆری ئازادییە مەدەنییەکان و مافی مرۆڤی بە پاساوی ئەوەی کە پێویستە سەقامگیری ڕابگرێت نەهێشت. ئەو دانی بەوەدا نا کە سەرسامییەکی زۆری بە دامەزرێنەری کۆماری تورکیا موستەفا کەمال ئەتاتورک هەیە.
ئێڤرێن ڕێوشوێنی توندی گرتەبەر بۆ ئەوەی دووبەرەکی نێوان چەپ و ڕاستی سیاسی جارێکی تر نەگۆڕێت بۆ توندوتیژی؛ دەستووری نوێ مافەکانی سنووردار کرد و گەنجانی بێسیاسی کرد. ڕژێمی حوکمڕانی کەنعان ئێڤرێن جەختی لەسەر گرنگی پلاندانانی خێزان کردەوە و یاسای لیبڕاڵتری سەبارەت بە لەباربردنی منداڵ دەرکرد. بەپێی ڕاپۆرتێک لەسەر ئابڕوچوونی سوسورلوک لە ساڵی ١٩٩٦، کە لەلایەن کوتلو ساڤاش جێگری سەرۆکی دەستەی پشکنینی سەرۆکوەزیرانی تورکیاوە ئامادەکرابوو، کە لە زاری دامەزراوەی مافی مرۆڤی تورکیاوە وەرگیراوە، "فاشیستەکان لە بەرانبەر 'تەواوکردنی هەندێک کار' لەژێر دەسەڵاتی ئێڤرێندا لە زیندان ئازادکرابوون دوای ١٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠، ئەمەش بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان". سەبارەت بە کوردیش ڕەتی کردووەتەوە کە بوونیان هەیە و بانگەشەی ئەوەی کرد کە وشەی کورد لەو دەنگە دەنگەوە هاتووە کە لەکاتی ڕۆیشتن لەناو بەفردا دەبیسترێت. بۆ ناوبردنی کوردەکانیش دەستەواژەی تورکی چیایی بەکارهێناوە.
دادگاییکردن
لە ١٠ی ١ی ٢٠١٢، دادگاکانی تورکیا بڕیاریاندا تۆمەتبارکردنی ژەنەڕاڵ کەنعان ئێڤرێن و ژەنەڕاڵ تەحسین شاهینکایا، فەرماندەی پێشووی هێزی ئاسمانی تورکیا، بەهۆی ڕۆڵی خۆیان لە کودەتاکەی ساڵی ١٩٨٠دا نوێ بکەنەوە. داواکارانی گشتی داوای سزای هەتاهەتایییان لە دژی ئەوان کرد. بڕیار بوو یەکەم دانیشتنی دادگا لەسەر دۆسیەکە لە ٤ی نیسانی ٢٠١٢ بەڕێوەبچێت. هەردووکیان لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤ لەلایەن دادگایەک لە ئەنقەرە سزای زیندانی هەتاهەتایییان بەسەردا سەپێندرا. بەپێی ماددەی ٣٠ی یاسای سزادانی سەربازی، ئێڤرێن و شاهینکایا بۆ نزمترین پلەی تایبەت دابەزێنران، ئێڤرێن پێش بڕیاری کۆتایی دادگای تێهەڵچوونەوە کۆچی دوایی کرد.
ژیانی تایبەتی
ئێڤرێن لە ساڵی ١٩٤٤ لەگەڵ سێکینە ئێڤرێن هاوسەرگیری دەکات و سێ کچیان بووە بە ناوەکانی شەنەی، گولەی و میرای. سەکینە لە ساڵی ١٩٨٢ کۆچی دوایی کرد. کەنعان لە ساڵی ١٩٩٠ خەڵاتی نێودەوڵەتی ئاشتی ئەتاتورکی پێبەخشرا. لە ساڵی ٢٠٠٤ ئاشکرای کرد کە کچەکەی بە ناوی شەنەی گورڤیت و زاواکەی بە ناوی ئێرکان گورڤیت ئەندامی ڕێکخراوی هەواڵگریی نیشتمانین. کچەکەی سەرۆکایەتی ئۆپەراسیۆنەکانی تۆڵەسەندنەوەی دژی ڕێکخراوی چەکداری ئەرمەنی ئاسالا کردووە.
نەخۆشی و مردن
ئێڤرێن بەهۆی خوێنبەربوونی بەرفراوانی گەدە و ڕیخۆڵە لە ٣ی ئابی ٢٠٠٩ لە نەخۆشخانە خەوێندرا، لە ٩ی ئایاری ٢٠١٥ لە تەمەنی ٩٧ ساڵیدا لە نەخۆشخانەیەکی سەربازی لە ئەنقەرە کۆچی دوایی کرد. دواتر لە گۆڕستانی دەوڵەتی تورک لە ئەنقەرە بە خاک سپێردرا. لە پرسەکەدا کەسوکاری نزیکی و کارمەندانی سەربازی ئامادەی بوون. وەک ناڕەزایەتییەک، لایەنە سیاسییەکان هیچ نوێنەرێکیان بۆ پرسەی سەرۆک کۆماری پێشوو نەنارد. ژمارەیەک کەسیش لە کاتی مەراسیمی ئایینی لە حەوشەی مزگەوتەکەدا ناڕەزایەتییان دەربڕی.
