ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پارک چۆنگ هی (بە ئینگلیزی: Park Chung hee، بە عەرەبی: بارك تشونغ هي) سیاسەتمەدار و جەنەڕاڵێکی سوپای کۆریای باشوور بووە کە لە ساڵی ١٩٦١ تا تیرۆرکردنی لە ساڵی ١٩٧٩ وەک دیکتاتۆری کۆریای باشوور کاری کردووە؛ لە ساڵی ١٩٦١ تا ١٩٦٣ وەک پیاوێکی بەهێزی سەربازی هەڵنەبژێردراو حوکمڕانی کردووە، پاشان وەک سێیەم سەرۆکی کۆریای باشوور لە ساڵی ١٩٦٣ تا ١٩٧٩.
| سێیەم سەرۆکی کۆریای باشوور | |
|---|---|
| لە ماوەی: ٢٤ی ئازاری ١٩٦٢ – ٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩ بە وەکالەت تا ١٧ی کانوونی دووەمی ١٩٦٣ |
|
| پێشتر | یون پۆسون |
| دواتر | چۆی کیو-ها |
| سەرۆکوەزیرانی کۆریای باشوور بە وەکالەت |
|
| لە ماوەی: ١٦ی حوزەیرانی ١٩٦٢ – ١٠ی تەمموزی ١٩٦٢ | |
| دواتر | کیم هیون-چول |
| سەرۆکی ئەنجوومەنی باڵای ئاوەدانکردنەوەی نیشتمانی | |
| لە ماوەی: لە ٣ی تەممووزی ١٩٦١ – ١٧ی کانوونی دووەمی ١٩٦٣ | |
| پێشتر | چانگ دۆ-یۆنگ |
| دواتر | پۆستەکە هەڵوەشایەوە |
| جێگری سەرۆکی ئەنجوومەنی باڵای ئاوەدانکردنەوەی نیشتمانی | |
| لە ماوەی: ١٦ی ئایاری ١٩٦١ – ٢ی تەممووزی ١٩٦١ | |
| زانیاری کەسی | |
| لەدایک بوون | ١٤ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ گومی، باکووری گیۆنگسانگ ، کۆریای ژاپۆنی |
| مردن | ٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩ (تەمەن ٦١ ساڵ) جۆنگنۆ ، سیئۆل ، کۆماری چوارەمی کۆریا |
| شێوازی مردن | تیرۆرکردن |
| شوێنی حەسانەوە | گۆڕستانی نیشتمانی سیئۆل |
| حیزبی سیاسی | کۆماری دیموکراتی |
پەیوەندییە سیاسییەکانی تر |
پارتی کرێکارانی کۆریای باشوور (١٩٤٦-١٩٤٨) |
| پەروەردە | قوتابخانەی ئاسایی تاێگو ئەکادیمیای سەربازی سوپای مانچوکوو ئەکادیمیای سوپای ژاپۆنی ئیمپریالی ئەکادیمیای سەربازیی کۆریا |
| ئایین | ئایینی بودا |
| واژۆ |  |
| پلە | جەنەراڵ |
پێش سەرۆکایەتییەکەی، دووەم ئەفسەری پلە باڵای سوپای کۆریای باشوور بووە و دوای سەرکردایەتیکردنی کودەتایەکی سەربازی لە ساڵی ١٩٦١ هاتە سەر دەسەڵات، کە کۆتایی بە حکوومەتی کاتیی کۆماری دووەم هێنا. دوای ئەوەی بۆ ماوەی دوو ساڵ وەک سەرۆکی حوکمڕانی سەربازی دەستبەکاربوو، لە ساڵی ١٩٦٣ بە سەرۆک هەڵبژێردرا و کۆماری سێیەمی هێنایە ئاراوە. لە ماوەی دەسەڵاتەکەیدا، پارک دەستی بە زنجیرەیەک چاکسازیی ئابووری کرد کە لە کۆتاییدا بووە هۆی گەشەسەندنی خێرای ئابووری و پیشەسازی، کە دواتر ناونرا (پەرجوو لەسەر ڕووباری هان)، کە کۆریای باشووری کرد بە یەکێک لە خێراترین ئابوورییە نیشتمانییە گەشەسەندووەکان لە ماوەی ساڵانی شەست و حەفتاکان، هەرچەندە بە تێچوونی نایەکسانیی ئابووری و مافەکانی کرێکاران بوو. هەروەها لەم سەردەمە کۆمپانیا خێزانییەکان کە لەلایەن دەوڵەتەوە پشتگیری دەکران و کۆمەڵێک کۆمپانیای گەورە باڵادەست بوون، لەوانە هیۆندا، ئێڵ جی، و سامسۆنگ.
هەرچەندە لە ساڵانی شەستەکاندا بەناوبانگ بوو، بەڵام لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا جەماوەری پارک دەستی بە دابەزین کرد، لە ساڵی ١٩٧٢ پارک یاسای سەربازی ڕاگەیاند و دەستووری یوشین کە زۆر دەسەڵاتدار بوو، کۆماری چوارەمی هێنایە ئاراوە. کە تێیدا دژایەتی و ناڕەزایەتی سیاسی بەردەوام سەرکوت دەکرا و پارک کۆنترۆڵی تەواوی سەربازیی هەبوو، و کۆنترۆڵی زۆری بەسەر میدیا و دەربڕیندا هەبوو. لە ساڵی ١٩٧٩ پارک لەلایەن هاوڕێ نزیکەکەی کیم جای گیوی بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی کۆریای باشوور تیرۆرکرا، ئەمەش دوای خۆپیشاندانی خوێندکارانی بو-ما. گەشەی ئابووری سەرەڕای کودەتاکەی ساڵی ١٩٧٩ و گێژاوی سیاسی بەرچاو لە دوای تیرۆرکردنیدا بەردەوام بوو. لە کۆتاییدا وڵاتەکە لە ساڵی ١٩٨٧دا بوو بە دیموکراسی.
بەگشتی وەک دیکتاتۆرێکی تاکڕەو دادەنرێت، پارک کەسایەتییەکی مشتومڕاوییە لە گوتاری سیاسی مۆدێرن لە کۆریای باشوور و لەنێو دانیشتوانی کۆریای باشوور بەگشتی، هەندێک شانازیی پێدەکەن بۆ بەردەوامبوونی گەشەی ئابووری، کە کۆریای باشووری داڕشتەوە و مۆدێرنی کرد، هەندێکی تر ڕەخنە لە شێوازی تاکڕەوانەی ئەو لە حوکمڕانی وڵاتەکەدا دەگرن (بەتایبەت دوای ساڵی ١٩٧١) و بۆ یەکەمایەتیدان بە گەشەی ئابووری و بابەتی کۆمەڵایەتی لەسەر هەژموونی ئازادییە مەدەنییەکان و مافەکانی مرۆڤ. ڕاپرسییەکی گالۆپ کۆریا لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢١دا دەرکەوت کە پارک و کیم دای جونگ (نەیارێکی کۆن و کۆنی پارک کە هەوڵیدا لە سێدارەی بدات) و ڕۆه موو هیونوەک، خاوەن بەرزترین پلەی سەرۆکەکانی مێژووی کۆریای باشوورن لە ڕووی بەجێهێشتنی میراتێکی ئەرێنی، بەتایبەتی لەنێو کۆنەپەرستانی ڕاستڕەو و بەساڵاچووان. کچە گەورەکەی پارک، واتە پارک گیون های دواتر لە ساڵی ٢٠١٣ـەوە وەک یازدەهەمین سەرۆکی کۆریای باشوور کاری کردووە تاوەکوو لە ساڵی ٢٠١٧دا بە تۆمەتی جۆراوجۆری گەندەڵی لێپێچینەوەی لەگەڵ کرا و سزادرا.
ژیانی سەرەتایی و پەروەردە
پارک لە ١٤ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ لە شاری گومی لە باکووری گیۆنگسانگ لە پارێزگای باکووری گیۆنگسانگ لە کۆریا لەدایکبووە. ئەو بچووکترینی پێنج برا و دوو خوشک بوو لە بنەماڵەیەکی هەژاری یانگبان. پاڵەوانی پارک لە تەمەنی سەرەتاییەوە ناپلیۆن بوو، کەسێکی زیرەک و خۆپەرست بوو، زۆرجاریش بێزارییەکی زۆری دەربڕی کە دەبێت لە گوندە هەژار و دواکەوتووەکانی کۆریادا گەورە بێت، پارک وەک کەسێک کە لە ژێر دەسەڵاتی ژاپۆن گەورە بووە، زۆرجار سەرسامی خۆی بە مۆدێرنیزاسیۆنی خێرای ژاپۆن دوای نۆژەنکردنەوەی مێیجی لە ساڵی ١٨٦٧ و بۆ بوشیدۆ کە کۆدی جەنگاوەرانی ژاپۆنە دەربڕیوە.
دوای تەواوکردنی خوێندنی ئامادەیی لە شاری مونگیۆنگ-یوپ وەک مامۆستا کاری کردووە، دواتر بڕیاریدا بچێتە ناو ئەکادیمیای سەربازیی سوپای مانچوکوو لە چانگچۆن بە یارمەتی سەرهەنگ ئاریکاوا، لەم ماوەیەدا ناوی ژاپۆنیی تاکاگی ماساو (高木正雄)ی وەرگرتووە. لە ساڵی ١٩٤٢ لە پلەی یەکەمی پۆلەکەی دەرچووە و لەلایەن ڕاهێنەرە ژاپۆنییەکانییەوە وەک ئەفسەرێکی بەتوانا ناسێندراوە، کە پێشنیاریان کرد بۆ خوێندنی زیاتر لە ئەکادیمیای سوپای ئیمپریالی ژاپۆن لە ژاپۆن.
بەهرەکانی وەک ئەفسەرێک بە خێرایی ناسران و یەکێک بوو لەو کەم کۆرییانەی کە ڕێگەیان پێدرا لە ئەکادیمیای سەربازی ئیمپراتۆری ژاپۆن لە نزیک تۆکیۆ بخوێنن. دواتر لە گەلەیەکی سوپای ژاپۆن لە مانچوریا جێگیرکرا و لەوێ خزمەتێکی زۆری کرد تاوەکوو خۆبەدەستەوەدانی ژاپۆن لە کۆتایی جەنگی جیهانیی دووەمدا.
گەڕانەوە بۆ کۆریا
پارک دوای جەنگ گەڕایەوە بۆ کۆریا و ناوی خۆی لە ئەکادیمیای سەربازی کۆریا تۆمار کرد. لە پۆلی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ دەرچووە و بووە ئەفسەر لە سوپای پۆلیس لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی سەربازیی سوپای ئەمریکا لە کۆریای باشوور. حکوومەتی تازە دامەزراوی کۆریای باشوور بە سەرکردایەتی سینگمان ڕهی لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٨ پارکی دەستگیرکرد بە تۆمەتی ئەوەی کە سەرکردایەتی شانەیەکی کۆمۆنیستەکانی لە پۆلیسی کۆریادا کردووە. دواتر پارک لەلایەن دادگای سەربازییەوە سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا، بەڵام لەسەر داوای چەند ئەفسەرێکی باڵای سەربازی کۆریا سزاکەی لەلایەن ڕییەوە کەمکرایەوە. لە کاتێکدا پارک ئەندامی پارتی کرێکارانی کۆریای باشوور بووە، ئەو تۆمەتانەی سەبارەت بە بەشداریکردنی لە شانەیەکی سەربازیدا هەرگیز پشتڕاست نەکراونەتەوە. ڕاستەوخۆ دوای دەستپێکردنی جەنگی کۆریا پارک گەڕایەوە بۆ خزمەتی چالاک لە سوپای کۆریای باشوور. لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٩٥٠ پلەی پێشکار و لە نیسانی ١٩٥١ پلەی سەرهەنگی پێ درا، وەک سەرهەنگ، پارک جێگری بەڕێوەبەری نوسینگەی هەواڵگری بارەگای سوپا بووە لە ساڵی ١٩٥٢ پێش ئەوەی بگۆڕێت بۆ تۆپخانە و فەرماندەیی یەکەی تۆپخانەی دووەم و سێیەم بووە لە ماوەی جەنگ. تا ئەو کاتەی شەڕەکە لە ساڵی ١٩٥٣ کۆتایی هات، پارک بەرزبووەوە تا ئەوەی پلەکەی بووە سەرتیپ.
دوای گەڕانەوەی بۆ کۆریا، پارک بە خێرایی لە پلەبەندی سەربازیدا بەرزبووەوە. سەرۆکی قوتابخانەی تۆپخانەی سوپا بووە و فەرماندەیی لەشکری پێنج و حەوتی سوپای کۆریای باشوور بووە پێش ئەوەی پلەی بەرز بکرێتەوە بۆ سالار لە ساڵی ١٩٥٨. پاشان پارک وەک سەرۆکی ئەرکانی سوپای یەکەم دەستنیشانکرا و کرایە سەرۆکی فەرماندەیی ناوچەی یەکەم و شەشەمی کۆریا کە بەرپرسیارێتی بەرگری لە سیئۆلی پێبەخشی. لە ساڵی ١٩٦٠ پارک بووە فەرماندەی فەرماندەیی لۆجستیکی پوسان پێش ئەوەی ببێتە سەرۆکی ئەرکانی ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای کۆریای باشوور و جێگری فەرماندەی سوپای دووەم. بەو پێیەش یەکێک بوو لە کەسایەتییە بەهێز و کاریگەرەکانی سەربازی.
دەسەڵات
لە ٢٦ی نیسانی ١٩٦٠، سینگمان ڕی، سەرۆکی دەستبەکاربوونی تاکڕەوی کۆریای باشوور، دوای بزووتنەوەی ١٩ی نیسان، کە ڕاپەڕینێک بوو بە سەرکردایەتی خوێندکاران، ناچارکرا لە پۆستەکەی دوور بخرێتەوە و دوورخرایەوە. حکوومەتێکی نوێی دیموکراسی لە ١٣ی ئابی ١٩٦٠ دەستبەکاربوو، بەڵام ئەمە ماوەی کورتخایەنی حوکمڕانی پەرلەمانی بوو لە کۆریای باشوور. یون بۆسیۆن سەرۆکێکی سەرەکی بوو، دەسەڵاتی ڕاستەقینەی بە سەرۆکوەزیران چانگ میون بوو. لە بەرانبەر ئەم پاشخانە ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و دابەشبوونەدا، سالار پارک کۆمیتەی شۆڕشگێڕی سەربازی پێکهێنا. کاتێک زانی کە لە چەند مانگی داهاتوودا خانەنشین دەبێت، پلانەکانی لیژنەکەی خێراتر کرد. لە ١٦ی ئایاری ١٩٦١دا سەرکردایەتی کودەتایەکی سەربازی کرد، کە بە ناو لەلایەن سەرۆک ئەرکانی سوپای سوپا چانگ دۆ یۆنگەوە سەرکردایەتی دەکرا دوای ئەوەی لە ڕۆژی دەستپێکردنی کودەتاکەدا کشایەوە. دەستبەسەرداگرتنی سەربازی حکوومەتی هەڵبژێردراوی دیموکراسی سەرۆک یون بێدەسەڵات کرد و کۆتایی بە کۆماری دووەم هێنا.
سەرەتا لە نێو ئەو ئەفسەرە سەربازییانەی کە پشتگیری پارکیان دەکرد، ئیدارەیەکی نوێ پێکهێنرا. ئەنجوومەنی باڵای سەربازی چاکسازیخواز بۆ ئاوەدانکردنەوەی نیشتمانی بە ناو لەلایەن جەنەڕاڵ چانگەوە سەرکردایەتی دەکرا. دوای دەستگیرکردنی چانگ لە تەممووزی ١٩٦١، پارک کۆنترۆڵی گشتی ئەنجوومەنەکەی گرتە دەست. کودەتاکە تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن جەماوەرێکی گشتی کە بەهۆی ئاژاوەی سیاسییەوە ماندوو بوون پێشوازی لێکرا. هەرچەندە سەرۆک وەزیران چانگ و جەنەڕاڵ کارتەر ماگرۆدەر لە سوپای ئەمریکا بەرەنگاری هەوڵەکانی کودەتاکە بوونەتەوە، بەڵام سەرۆک یون لایەنگری سەربازی کرد و سوپای هەشتەمی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و فەرماندەکانی یەکە جیاوازەکانی سوپای ROKی ڕازی کرد کە دەستوەردان لە حکوومەتی نوێ نەکەن. هەر زوو دوای کودەتاکە، پارک پلەی بەرزکرایەوە بۆ لیوای گشتی. یەکێک لە یەکەم کارەکانی پارک لە کاتی هاتنە سەر دەسەڵاتدا، هەڵمەتێک بوو بۆ پاککردنەوەی شەقامەکان بە دەستگیرکردن و دانانی کەسانی بێ لانە لە "ناوەندەکانی خۆشگوزەرانی".
ئەنجوومەنی سەربازی لە ١٩ی حوزەیرانی ١٩٦١دا دەزگای هەواڵگریی ناوەندیی کۆریای دروست کرد بەمەبەستی پێشگرتن لە بەرەنگاربوونەوەی کودەتاکان و سەرکوتکردنی دوژمنە ئەگەرییەکان، چ دەرەکی و چ ناوخۆیی. هاوکات لەگەڵ پێدانی دەسەڵاتی لێکۆڵینەوە، دەسەڵاتی دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەر کەسێکی پێدرا کە گومانی هەڵەکردن یان هەبوونی هەستی دژە حکوومەت هەبێت. سەرۆک یون لە پۆستەکەیدا مایەوە، ئەمەش شەرعیەتی بە ڕژێمی سەربازی بەخشی. دوای ئەوەی یون لە ٢٤ی ئازاری ١٩٦٢ دەستی لەکارکێشایەوە، لیوا جەنەراڵ پارک کە وەک سەرۆکی ئەنجوومەنی باڵای ئاوەدانکردنەوەی نیشتمانی مایەوە، دەسەڵاتی خۆی چەسپاند بە بوون بە سەرۆکی بە وەکالەت؛ هەروەها پلەی بەرزکرایەوە بۆ جەنەڕاڵێکی تەواو.
لە ساڵی ١٩٦٣ بە مافی خۆی وەک کاندیدی پارتی کۆماری دیموکراتی تازە دروستکراو وەک سەرۆک هەڵبژێردرا. پارک میونگ-کیون جێگری سەرۆکی پارتەکەی وەک سەرۆکی نووسینگەی سەرۆک کۆمار دەستنیشان کرد.
سەرۆکایەتی (١٩٦٢-١٩٧٩)
سیاسەتی دەرەوە
لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٦٥ پارک پەیماننامەیەکی واژۆ کرد کە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ژاپۆن ئاسایی دەکاتەوە، کە بریتی بوو لە پێدانی قەرەبووکردنەوە و وەرگرتنی قەرزی نەرم لە ژاپۆن، و بووە هۆی زیادبوونی بازرگانی و وەبەرهێنان لە نێوان کۆریای باشوور و ژاپۆن. لە تەممووزی ساڵی ١٩٦٦ کۆریای باشوور و ئەمریکا ڕێککەوتننامەی دۆخی هێزەکانیان واژۆ کرد کە پەیوەندییەکی یەکسانتری لە نێوان هەردوو وڵاتدا دامەزراند. بەهۆی پەرەسەندنی هێزی ئابووری و گەرەنتی ئاسایش لە ئەمریکا، مەترسی لەشکرکێشییەکی ئاسایی لە کۆریای باکوورەوە تادەهات دوورتر دەهاتە بەرچاو. دوای پەرەسەندنی جەنگی ڤێتنام بە جێگیرکردنی هێزی شەڕی زەمینی لە ئازاری ١٩٦٥، کۆریای باشوور لەشکری پایتەخت و لیوای ٢ی دەریایی نارد بۆ ڤێتنامی باشوور لە ئەیلوولی ١٩٦٥، دواتر بەشی ئەسپی سپی لە ئەیلوولی ١٩٦٦.
جەنگی ڤێتنام
لەسەر داوای ئەمریکا، پارک نزیکەی ٣٢٠ هەزار سەربازی کۆریای باشووری نارد بۆ ئەوەی شانبەشانی ئەمریکا و ڤێتنامی باشوور لە کاتی جەنگی ڤێتنامدا شەڕ بکەن. لە کانوونی دووەمی ١٩٦٥، پارک ڕایگەیاند کە "کاتی ئەوە هاتووە کۆریای باشوور خۆی لە پێگەیەکی پاسیڤی وەرگرتنی یارمەتی ببڕێت، هەروەها ڕۆڵێکی چالاکانە لە وەرگرتنی بەرپرسیارێتی لە پرسە نێودەوڵەتییە گەورەکاندا بگرێتە ئەستۆ".
هەرچەندە بە پلەی یەکەم بۆ بەهێزکردنی هاوپەیمانی سەربازی لەگەڵ ئەمریکا، بەڵام هاندەرە داراییەکانیش هەبوون بۆ بەشداریکردنی کۆریای باشوور لە شەڕەکەدا. کارمەندانی سەربازی کۆریای باشوور لەلایەن حکوومەتی فیدراڵی ئەمریکاوە مووچەیان پێدەدرا و مووچەکانیان ڕاستەوخۆ بۆ حکوومەتی کۆریای باشوور ڕەوانە دەکران. پارک تامەزرۆی ناردنی سەربازانی کۆریای باشوور بوو بۆ ڤێتنام و بە توندی هەڵمەتی درێژکردنەوەی شەڕەکەی کرد. لە بەرانبەر پابەندبوونی سەربازەکان، کۆریای باشوور دەیان ملیار دۆلاری وەک یارمەتییەکان، قەرز، یارمەتییەکان، گواستنەوەی تەکنەلۆژیا و بازاڕی ئیمتیازات وەرگرت، کە هەموو ئەمانە لەلایەن جۆنسۆن و نیکسۆنەوە دابینکرابوون.
کۆریای باکوور
لە ساڵی ١٩٦١ سەرۆکی کۆریای باکوور، کیم ئیل سونگ بە نهێنی هوانگ تای سۆنگ، هاوڕێی پێشووی پارک چونگ هی و جێگری وەزیر لە وەزارەتی بازرگانی، ڕەوانەی کۆریای باشوور کرد، بەو هیوایەی پەیوەندییەکانی نێوان کۆریاکان باشتر بکات. بەڵام بۆ ئەوەی گومانەکانی لەبارەی مەیلی کۆمۆنیستییەکەیەوە بڕەوێنێتەوە و هەڵوێستی پتەوی خۆی وەک هاوپەیمانێک بۆ ئەمریکییەکان دڵنیا بکاتەوە، پارک بڕیاریدا هوانگ وەک سیخوڕێک لەسێدارە بدات. لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٤ـەوە کۆریای باکوور دزەکردنی زانیاری کۆکەرەوە و پڕوپاگەندەکارەکانی بۆ باشوور زیاد کرد. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٦٦ زیاتر لە ٣٠ سەربازی کۆریای باشوور و لانیکەم ١٠ هاووڵاتی مەدەنی لە تێکهەڵچوون لەگەڵ دزەپێکەرانی کۆریای باکوور کوژران. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٦٦ پارک فەرمانی بە سوپای کۆریا کرد هێرشێکی تۆڵەسەندنەوە ئەنجام بدات بەبێ ئەوەی داوای ڕەزامەندی جەنەڕاڵ چارڵز بۆنستیل بکات. ئەم کارە کە وەک تۆڵەسەندنەوەیەک بوو لە زیانە بەردەوامەکانی کۆریای باشوور.
لە نێوان ساڵانی ١٩٦٦ و ١٩٦٩ پێکدادانەکان پەرەیان سەند، چونکە هێزە چەکدارەکانی پارک لە شەڕی ئاگرین بەدرێژایی سنوورەکان بەشداربوون. شەڕەکە کە هەندێکجار بە جەنگی دووەمی کۆریا ناودەبرێت، پەیوەندی بە وتارێکەوە هەبوو کە کیم ئیل سونگ لە ٥ی تشرینی یەکەمی ١٩٦٦ پێشکەشی کرد و تێیدا سەرکردەی کۆریای باکوور ڕایگەیاند کە شەڕی ناڕێک ئێستا دەتوانێت بە شێوەیەک سەرکەوتوو بێت کە شەڕی ئاسایی ناتوانێت چونکە سوپای کۆریای باشوور ئێستا بەشدارە لەگەڵ جەنگی ڤێتنام کە هەمیشە لە گەشەکردندایە.
لە ٢١ی کانوونی دووەمی ١٩٦٨، یەکەی ١٢٤ ی کۆماندۆکانی هێزی تایبەتی سوپای گەلی کۆریای باکوور کە ٣١ کەسی تێدابوو، هەوڵی تیرۆرکردنی پارکیان دا و نزیک بوو لە سەرکەوتن. شەڕێکی ئاگرین ڕوویدا و جگە لە دوو سەربازی کۆریای باکوور هەموویان کوژران یان دەستگیرکران. لە وەڵامی هەوڵی تیرۆرکردنەکەدا، پارک یەکەی ٦٨٤ـی ڕێکخست، کە گرووپێک بوو بە مەبەستی تیرۆرکردنی کیم ئیل سونگ. لە ساڵی ١٩٧١ هەڵوەشایەوە.
سەرەڕای دوژمنایەتییەکان، دانوستان لە نێوان باکوور و باشوور سەبارەت بە یەکگرتنەوە ئەنجامدرا. لە ٤ی تەممووزی ١٩٧٢ هەردوو وڵات بەیاننامەیەکی هاوبەشیان بڵاوکردەوە و تیایدا ئاماژەیان بەوەدا کە دەبێت یەکگرتنەوە لە ناوخۆدا بەدیبهێنرێت بەبێ پشتبەستن بە هێزی دەرەکی یان دەستوەردانێکی دەرەکی،
لە ١٥ی ئابی ١٩٧٤، پارک لە مەراسیمی یادی ٢٩ ساڵەی کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمدا لە شانۆی نیشتمانی لە سیئۆل وتارێکی پێشکەش دەکرد، کەسێک بە ناوی مون سێ-گوانگ لە ڕیزی پێشەوە فیشەکێکی ئاراستەی پارک کرد، بەڵام فیشەکەکە بەر یوک یۆنگ سوی هاوسەری کەوت و لەو ڕۆژەدا گیانی لەدەستدا. لەگەڵ ئەوەی هاوسەرەکەی بریندار کرابوو و هەڵدەگیرایەوە، پارک درێژەی بە قسەکانی دەدا. مون دوای چوار مانگ لە زیندانێکی سیئۆل هەڵواسرا. لە یەکەمین ساڵیادی کۆچی دوایی هاوسەرەکەیدا، پارک لە یاداشتنامەکەیدا نووسیویەتی "هەستم دەکرد وەک ئەوەی هەموو شتێکی دونیام لەدەستدابێت. هەموو شتەکان بوونە بارگرانی و لەو کاتەوە ساڵێک تێپەڕیوە و لەو ماوەیەدا زۆر جار بە تەنیا بە نهێنی گریاوم و ناتوانم بیژمێرم."
سياسەتى ئابوورى
یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی پارک کۆتاییهێنان بوو بە هەژاریی کۆریای باشوور، و بەرزکردنەوەی وڵاتەکە لە ئابوورییەکی کەم گەشەسەندووەوە بۆ ئابوورییەکی پێشکەوتوو لە ڕێگەی میتۆدی ستاتیستییەوە. بە بەکارهێنانی یەکێتیی سۆڤیەت و پلانە پێنج ساڵەیەکانی وەک مۆدێلێک، پارک یەکەم پلانی پێنج ساڵەی خۆی لە ساڵی ١٩٦٢ دەستپێکرد بە ڕاگەیاندنی شاری ئولسان وەک "ناوچەیەکی گەشەپێدانی پیشەسازی تایبەت". چایبۆڵی هیۆندا سوودی لە پێگەی تایبەتی ئولسان وەرگرت بۆ ئەوەی شارەکە بکاتە ماڵی کارگە سەرەکییەکانی.
پارک ڕۆڵێکی سەرەکی لە گەشەپێدانی ئابووریی کۆریای باشووردا گێڕاوە بە گۆڕینی سەرنجی بۆ پیشەسازیکردنی هەناردەکردن. کاتێک لە ساڵی ١٩٦١ هاتە سەر دەسەڵات، داهاتی سەرتاسەری کۆریای باشوور تەنها ٧٢.٠٠ دۆلاری ئەمریکی بووە. کۆریای باکوور هێزی ئابووری و سەربازیی گەورەتر بوو لەسەر نیمچە دوورگەکە بەهۆی مێژووی باکوور لە پیشەسازییە قورسەکانی وەکوو وێستگەی کارەبا و کیمیایی و ئەو بڕە زۆرەی هاوکارییە ئابووری و تەکنیکی و داراییەکانی کە لە وڵاتانی تری بلۆکی کۆمۆنیستی وەک سۆڤیەت و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و چین وەریدەگرت.
یەکێک لە چاکسازییەکانی پارک بریتی بوو لە هێنانی دابینکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری لە ساڵی ١٩٦٤، ئەمەش گۆڕانکارییەکی گەورە بوو چونکە پێشتر ماڵ و شوێنە بازرگانییەکان ڕۆژانە بۆ چەند کاتژمێرێک کارەبایان بۆ دابین دەکرا. بە پلانی پێنج ساڵەی دووەم لە ساڵی ١٩٦٧، پارک پارکە پیشەسازییەکەی کورۆی لە باشووری ڕۆژاوای سیئۆل دامەزراند، و کۆمپانیای پۆهانگی ئاسن و پۆڵای سنووردار کە خاوەندارێتی دەوڵەت بوو بۆ دابینکردنی پۆڵایەکی هەرزان بۆ چایبۆڵ دانرا، کە یەکەم کارگەی ئۆتۆمبێل و کارگەی کەشتیوانییان دامەزراند لە کۆریای باشوور. بە ڕەنگدانەوەی مەیلە ئیتاتیستییەکانی، حکوومەتی پارک پاداشتی چایبۆڵەکانی بە قەرز لەسەر مەرجە ئاسانەکانی گەڕاندنەوەی باج، کەمکردنەوەی باج، مۆڵەتدانی ئاسان و یارمەتییەکان دا. لەم ماوەیەدا کۆمپانیا ناوخۆییەکان بوونە جیهانی، وەک هیۆندا و سامسۆنگ و ئێڵ جی. هیۆندا کە وەک کۆمپانیایەکی گواستنەوە دەستی پێکرد کە پێداویستییەکانی سوپای ئەمریکا لە کاتی جەنگی کۆریادا دەگوازێتەوە، لە ساڵانی شەستەکاندا هاتە سەر پیشەسازی بیناسازی کۆریای باشوور، و لە ساڵی ١٩٦٧ یەکەم کارگەی ئۆتۆمبێلی خۆی کردەوە. لە ساڵی ١٩٧٠ کۆمپانیای هیۆندا کاری دروستکردنی ڕێگای خێرا سیئۆل-پوسانی تەواو کرد، کە بووە یەکێک لە قەرەباڵغترین ڕێگا سەرەکییەکانی کۆریای باشوور، لە ساڵی ١٩٧٥ ئۆتۆمبێلی پۆنی بەرهەمهێنا، یەکەم ئۆتۆمبێلی خۆی کە بە تەواوی لەلایەن ئەندازیارانی خۆیەوە دیزاین کرابوو. جگە لە بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل و بیناسازی، کۆمپانیای هیۆندا ڕووی لە کەشتیسازی، چیمەنتۆ، ماددە کیمیاییەکان و ئەلیکترۆنیەکان کرد، لە کۆتاییدا بووە یەکێک لە گەورەترین کۆمپانیاکانی جیهان.
نیشانەیەکی گەشەی ئابووری کۆریای باشوور ئەوە بوو کە لە ساڵی ١٩٦٩ ٢٠٠ هەزار تەلەڤزیۆن لە کۆریای باشوور کاریان دەکرد و تا ساڵی ١٩٧٩ شەش ملیۆن تەلەڤزیۆن لە کۆریای باشوور کاریان دەکرد. لە ساڵی ١٩٦٩ تەنها ٦%ی خێزانەکانی کۆریای باشوور خاوەنی تەلەڤزیۆن بوون؛ تا ساڵی ١٩٧٩ چوار لە هەر پێنج خێزانێکی کۆریای باشوور خاوەنی تەلەڤزیۆن بوون. بەڵام هەموو تەلەڤزیۆنەکان لە کۆریای باشوور بە ڕەش و سپی بوون و تەلەڤزیۆنی ڕەنگاوڕەنگ تا ساڵی ١٩٧٩ نەهاتە کۆریای باشوور، لە سەردەمی یوسین بەرهەمە تەلەڤزیۆنییەکان کەوتە ژێر سانسۆرێکی توندەوە، بۆ نموونە دەرکەوتنی پیاوانی قژ درێژ لە تەلەڤزیۆنەکاندا قەدەغە دەکرا، بەڵام دراماکان لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بوونە دیاردەیەکی کولتووری و لە ڕادەبەدەر بەناوبانگ بوون.
پیشەسازیی کۆریای باشوور لە ژێر سەرکردایەتی پارکدا گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. پارک مۆدێلی گەشەپێدانی ژاپۆنی بە تایبەتی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی نێودەوڵەتی وەک نموونەیەک بۆ کۆریای بینی. پارک هەستا بە دامەزراندنی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی (MTI) و دەستەی پلاندانانی ئابووری (EPB). هاوکاری حکوومەت و کۆمپانیاکان لە فراوانکردنی هەناردەکردنی کۆریای باشوور یارمەتیدەر بوو بۆ گەشەکردنی هەندێک لە کۆمپانیاکانی کۆریای باشوور بۆ کۆمپانیا زەبەلاحەکانی ئەمڕۆی کۆریا.
بەڵام ئەم پێشکەوتنە ئابوورییەی کۆریای باشوور قوربانییەکی گەورەی بە چینی کرێکار دا: حکوومەت دانی بە کەمترین مووچە یان مۆڵەتی هەفتانەدا نەدەنا و ماوەی کارکردنی بێبەرامبەری بۆ بەرژەوەندی خۆی سەپاند و دوانزە کاتژمێری کارکردنیش کاتی ئاسایی بوو. جگە لەوەش سەندیکای کرێکاری و چالاکیی پیشەسازی قەدەغە کرابوو. سەرەڕای ئەوەش، ئەو ڕاستییەی کە ئەو کەسانەی لە هەژاریدا بوون، توانیویانە کارێکی جێگیر کار بکەن، لەلایەن زۆرینەی ڕەهای خەڵکی کۆریای باشوورەوە پێشوازی لێکرا.
بەپێی ئاماری دامەزراوەی گاپمیندەر هەژاریی لەڕادەبەدەر لە ٦٦,٩% لە ساڵی ١٩٦١ بۆ ١١,٢% لە ساڵی ١٩٧٩ کەمبووەتەوە، ئەمەش بووەتە یەکێک لە خێراترین و گەورەترین کەمبوونەوەی هەژاری لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. ئەم گەشەکردنە هەروەها کەمبوونەوەی مردنی منداڵان و زیادبوونی تەمەنی چاوەڕوانکراوی لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٦١ تا ١٩٧٩ ڕێژەی مردنی منداڵان بە ڕێژەی ٦٤% کەمیکردووە، ئەمەش سێیەم خێراترین کەمبوونەوەی مردنی منداڵانە لە هەر وڵاتێکدا کە زیاتر لە ١٠ ملیۆن دانیشتووی هەبێت لە هەمان ماوەی ساڵدا.
سیاسەتی ناوخۆ
لە یەکەم کارەکانی پارک لە کاتی دەستبەسەرداگرتنی کۆنترۆڵی کۆریای باشوور لە ساڵی ١٩٦١دا، دەرکردنی یاسای توند بوو کە وڵاتەکەی پێوانە بکات. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٦٧ بۆ خولی دووەمی پۆستەکەی دەستبەکاربوو، پارک بەڵێنیدا کە بەپێی دەستووری ساڵی ١٩٦٣ کە سەرۆکی بۆ دوو خولی یەک لە دوای یەک سنووردار کرد، لە ساڵی ١٩٧١ دەست لەکاربکێشێتەوە. بەڵام هەر زوو دوای سەرکەوتنەکەی لە ساڵی ١٩٦٧، لەڕێی ئەنجوومەنی نیشتمانییەوە وایکرد سەرۆک بۆ سێ خولی لەسەر یەک کار بکات.
لە ساڵی ١٩٧١ پارک هەڵبژاردنێکی دیکەی نزیک لە بەرامبەر ڕکابەرەکەی کیم دای یۆنگ سەرکەوتنی بەدەستهێنا. لە مانگی کانوونی دووەمی ١٩٧١، دوای ماوەیەکی کەم لە سوێندخواردنی، باری نائاسایی "بە پشتبەستن بە ڕاستییە مەترسیدارەکانی دۆخی نێودەوڵەتی" ڕاگەیاند. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٧٢ پارک دەسەڵاتی یاسادانانی هەڵوەشاندەوە و دەستووری ساڵی ١٩٦٣ی بە کودەتایەک هەڵپەسارد. پاشان کار لەسەر داڕشتنی دەستوورێکی نوێ دەستی پێکرد. دەستوورێکی نوێ، ئەوەی پێی دەوترێت دەستووری یوشین لە ڕاپرسییەکی زۆر ساختەکاریدا لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٧٢ پەسەندکرا. کە بە واتای "گەنجبوونەوە" یان "نوێکردنەوە" دەهات.
دەستووری نوێی یوشین بەڵگەنامەیەکی زۆر پاوانخوازانە بوو. دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆماری بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش فراوانتر کرد. دەسەڵاتی بەرفراوانی پێدرا بۆ حوکمڕانی بە فەرمان و هەڵپەساردنی ئازادییە دەستوورییەکان. ماوەی سەرۆکایەتی کۆمار لە چوار ساڵەوە بۆ شەش ساڵ زیادکرا و هیچ سنوورێک بۆ دووبارە هەڵبژاردنەوە نەبوو. سەرۆکایەتییەکەی گۆڕی بۆ دیکتاتۆرییەکی یاسایی. بەپێی دەستوورە نوێیەکەی، پارک لە کانوونی دووەمی ١٩٧٢ بۆ خولێکی نوێ وەک سەرۆک کاندید کرد، و بەبێ بەرانبەر سەرکەوتنی بەدەستهێنا. لە ساڵی ١٩٧٨ دووبارە هەڵبژێردرایەوە. پارک ئاماژەی بەوەدا کە دیموکراسی لیبڕاڵ بە شێوازی ڕۆژاوایی بۆ کۆریای باشوور گونجاو نییە بەهۆی ئابوورییەکەی کە هێشتا لەرزۆکە. ئەو پێی وابوو کە لە بەرژەوەندی سەقامگیری وڵات پێویستی بە "دیموکراسییەکی شێوازی کۆری" هەیە کە سەرۆکایەتییەکی بەهێز و بێ ڕکابەری هەبێت. هەرچەندە چەندین جار بەڵێنی کردنەوەی ڕژێم و گەڕاندنەوەی دیموکراسییەکی تەواوی دا، بەڵام سەری نەگرت.
لە ساڵی ١٩٧٥ پارک فەرمانی دا کە خەڵکی بێ ماڵ و حاڵ و منداڵان لە شەقامەکانی سیئۆل دوور بخرێنەوە. هەزاران کەس لە لایەن پۆلیسەوە بە دیل گیران و ڕەوانەی سی و شەش کەمپ کران. پاشان دەستگیرکراوەکان وەک کرێکاری بێ مووچە لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بەکارهێنران و زۆرێک لە ژێر ئەشکەنجەدا گیانیان لەدەستدا. پارک بەکارهێنانی پیتی هانجا یان چینی هەڵوەشاندەوە و لە ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا تایبەتمەندی هانگوڵی بۆ زمانی کۆری دامەزراند. دوای ئەوەی پلانی پێنج ساڵەی تایبەت بە هانگول لە ڕێگەی یاسایی و جێبەجێکردنەوە ڕاگەیەندرا، لە ساڵی ١٩٧٠ەوە بەکارهێنانی هانجا لە هەموو پۆلەکانی قوتابخانەی گشتی و لە بواری سەربازیدا نایاسایی بوو. ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی نەخوێندەواری لە کۆریای باشوور.
دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی کۆریای باشوور هەموو وڵاتەکەی کۆنترۆڵ کرد، زیاتر لە چل هەزار کارمەندی ئاسایی و یەک ملیۆن پەیامنێری هەبوو. کرێکارانی مانگرتوو، خۆپیشاندەران یان واژۆکارانی داواکارییە سادەکان ڕووبەڕووی سزای درێژخایەنی زیندان و ئەشکەنجە دەبوونەوە. هەموو وڵات لە ژێر چاودێری بەردەوامدا بوو.
ساڵانی کۆتایی
هەرچەندە گەشەی ئابووری کۆریای باشوور لە ساڵانی شەستەکاندا ئاستێکی بەرزی پشتیوانی بۆ سەرۆکایەتی پارک مسۆگەر کردبوو، بەڵام ئەو پشتگیرییە دەستی بە کاڵبوونەوە کرد. لە کۆتاییدا خۆپیشاندانەکان دژی سیستەمی یوشین لە سەرتاسەری وڵاتدا سەریان هەڵدا، چونکە ناڕەزایی پارک دەستی بە بەرزبوونەوە کرد. ئەم خۆپیشاندانانە لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩دا گەیشتە ساتێکی یەکلاکەرەوە، کاتێک گرووپێکی خوێندکاری داوای کۆتاییهێنان بە دیکتاتۆریەت و سیستەمی یوشین لە زانکۆی نیشتمانی بوسان دەستیپێکرد. زۆری نەخایاند گواسترایەوە بۆ ناو شەقامەکانی شارەکە کە خوێندکاران و پۆلیسی دژەئاژاوە بە درێژایی ڕۆژ شەڕیان دەکرد. لە ماوەی دوو ڕۆژی دواتردا هێرش کرایە سەر چەند فەرمانگەیەکی گشتی و نزیکەی ٤٠٠ خۆپیشاندەر دەستگیرکران. لە ١٨ی تشرینی یەکەم، حکوومەتی پارک یاسای سەربازی لە بوسان ڕاگەیاند.
تیرۆرکردن
لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩، شەش ڕۆژ دوای کۆتایی هاتنی ناڕەزایەتییەکانی خوێندکاران، پارک چۆنگ هی لەلایەن کیم جای گیو، بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی کۆریای باشوور، دوای ئاهەنگێک لە شوێنێکی سەلامەت لە گونگجیۆنگ-دۆنگ، جۆنگنۆ- تەقەی لە سەر و سنگی کرا و کوژرا. پاشان ئەفسەرانی دیکەی دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی کۆریای باشوور چوونە ناوچەکانی دیکەی بیناکە و چوار پاسەوانی دیکەی سەرۆکایەتییان کوشت. دواتر کیم و گروپەکەی لەلایەن سەربازەکانی سەر بە سەرۆک ئەرکانی سوپای کۆریای باشوورەوە دەستگیرکران و دواتر لە سێدارە دران. کیم بانگەشەی ئەوەی کرد کە پارک بەربەستێکە لەبەردەم دیموکراسیدا و کردەوەی ئەو کارێکی نیشتمانپەروەرییە.
ژیانی تایبەتی
پارک هاوسەرگیری لەگەڵ کیم هۆنام کردووە دواتر جیابوونەتەوە. دواتر هاوسەرگیری لەگەڵ یوک یۆنگ-سو کرد و ئەو دوو هاوسەرە دوو کچ و کوڕێکیان هەبوو. یوک لە ساڵی ١٩٧٤ لە هەوڵی تیرۆرکردن لە دژی پارک کوژرا.
کچە گەورەکەی پارک لە هاوسەرگیری دووەمیدا (لەگەڵ یوک یۆنگ-سو)، پارک گێون-هی، لە ساڵی ٢٠٠٤ وەک سەرۆکی پارتی نیشتمانی گەورەی کۆنەپەرست هەڵبژێردرا، لە ساڵی ٢٠١٢ وەک ١١هەمین سەرۆکی کۆریای باشوور و یەکەمین سەرۆکی ژن هەڵبژێردرا.
