ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆمەڵکوژیی ئەدەنە (بە ئەرمەنی: Ադանայի կոտորած، بە ئینگلیزی: Adana massacre، بە عەرەبی: مجزرة أضنة) لە ویلایەتی ئەدەنە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە نیسانی ١٩٠٩ ڕوویدا. کۆمەڵکوژییەکی مەسیحییە ئەرمەنییەکان بوو لەلایەن موسڵمانانی عوسمانییەوە لە شاری ئەدەنە لە ماوەی کودەتای عوسمانی لە ساڵی ١٩٠٩ کە زنجیرەیەکی فراوانتر لە دژایەتی ئەرمەنستان لە سەرانسەری پارێزگاکەدا بەدوای خۆی هێنا. نزیکەی ٢٠ بۆ ٢٥ هەزار کەس لە ئەدەنە و شارۆچکەکانی دەوروبەری کوژران کە زۆربەیان ئەرمەن بوون؛ چونکە بەپێی بەڵگەنامەکان نزیکەی ١٣٠٠ ئاشووریش لە کاتی کۆمەڵکوژییەکان کوژراون. بە پێچەوانەی کۆمەڵکوژییەکانی پێشووی حەمیدییەکان، ڕووداوەکان لەلایەن حکوومەتی ناوەندییەوە ڕێکنەخرابوو، بەڵکوو لەبری ئەوە لەلایەن بەرپرسانی ناوخۆیی و ڕۆشنبیران و پیاوانی ئایینی ئیسلامییەوە هاندرابوون، لەنێویاندا لایەنگرانی کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن (CUP) لە ئەدەنە.
گرووپە شۆڕشگێڕەکانی عوسمانی و ئەرمەنستان هاوکاریان کردبوو لە لابردنی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لە دەسەڵات و گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی دەستووری لە ساڵی ١٩٠٨. لە کاردانەوەدا، لە ٣١ی ئازاری ١٩٠٩ ڕاپەڕینێکی سەربازی کە ئاراستەی یەکێتی و پێشکەوتن کرابوو دەستی بەسەر قوستەنتینیە گرت. لە کاتێکدا ڕاپەڕینەکە تەنها دە ڕۆژی خایاند، بەڵام کۆمەڵکوژییەکی لە پارێزگای ئەدەنە دژی ئەرمەنییەکان دەستپێکرد کە زیاتر لە مانگێکی خایاند.
کۆمەڵکوژییەکان ڕەگ و ڕیشەی لە جیاوازییە سیاسی و ئابووری و ئایینییەکانەوە بوو. بەشی ئەرمەنی لە دانیشتووانی ئەدەنە بە "دەوڵەمەندترین و خۆشگوزەرانترین" ناو دەبران؛ هەر بۆیە توندوتیژییەکان لەناوبردنی "تراکتۆر و جۆرەکانی تری ئامێری میکانیکی" لەخۆگرتبوو.
پاشخان
لە ساڵی ١٩٠٨ حکوومەتی گەنجیی تورک لە شۆڕشێکی بێ خوێندا هاتە سەر دەسەڵات. لە ماوەی ساڵێکدا دانیشتووانی ئەرمەنیی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە بە دەرکردنی عەبدولحەمیدی دووەم دەسەڵاتیان پێدرا، دەستیان کرد بە ڕێکخستنی سیاسی بۆ پشتیوانی لە حکوومەتی نوێ، کە بەڵێنی دا ئەوان بخاتە سەر بنەمای یاسایی یەکسان لەگەڵ هاوتا موسڵمانەکانیان.
ئەرمەنییەکان لە سیلیسیا کە لە مێژ بوو بەرگەی پێگەی بەناو دیمیمیان گرتبوو و لە ساڵی ١٨٧٦ـەوە تووشی دڕندەیی و ستەمی سەرکردایەتی حەمیدییەکان بوون، حکوومەتی تازەپێگەیشتووی تورکی گەنجیان وەک بەخششێکی خودا هەست پێدەکرد. کە مەسیحییەکان مافی چەکدارکردنی خۆیان و پێکهێنانی گرووپی گرنگی سیاسییان پێدەدرا، زۆری نەخایاند دڵسۆزانی عەبدولحەمید کە خۆیان لەناو ئەو سیستەمەدا کولتوورکرابوون کە کۆمەڵکوژییەکانی حەمیدیان لە ساڵانی ١٨٩٠دا ئەنجامدابوو، هاتنە سەر ئەوەی کە بەهێزکردنی مەسیحییەکان وەک مەترسییەکی داهاتوو سەیر بکەن لەسەر خۆیان.
کودەتای پێچەوانەی ساڵی ١٩٠٩ کۆنترۆڵی حکوومەتەکەی لە تورکە گەنجە عەلمانییەکان وەرگرت و عەبدولحەمیدی دووەم بۆ ماوەیەکی کورت دەسەڵاتە دیکتاتۆرییەکانی وەرگرتەوە. سوڵتان بە قسەی پۆپۆلیستی بانگەوازی بۆ دانیشتووانی موسڵمانی کۆنەپەرستانە کە داوای دووبارە دامەزراندنەوەی یاسای ئیسلامی دەکرد لە ژێر ئاڵای خەلافەتێکی پان ئیسلامیدا، پشتگیری جەماوەری لە دژی تورکە گەنجەکان کۆکردەوە بە ناساندنی خۆی بە سیمایەکی ئیسلامی مێژوویی دەوڵەتەکە.
زۆرێک لە ئەرمەنییە مەسیحییەکان دوای کودەتاکەی سەر سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم کە سەرۆکی دەوڵەتی ئیسلامی لە دەسەڵات دوورخستەوە، هیوای یەکسانیی زیاتریان هەبوو. بەڵام سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی تورکیا و تێڕوانینی جەماوەری بۆ ئەرمەنییەکان وەک یەکەیەکی جوداخواز و کۆنترۆڵکراوی ئەورووپی، بەشدارییان کرد لە خراپەکاریی زیاتری هێرشبەرەکانیاندا.
کۆمەڵکوژی
لە مانگی نیسانی ١٩٠٩ نزیکەی ٤٤٣٧ شوێنی نیشتەجێبوونی ئەرمەنستان سووتێنران کە بەو واتایە بوو نزیکەی نیوەی شارۆچکەکە ڕووخێندراوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی لە بەرانبەردا ڕووداوەکان بە "هۆلۆکۆست" ناوببرێت. گرژییەکە لە ١ی نیسانی ١٩٠٩ سەریهەڵدا و بوو بە ئاژاوەگێڕی، کە زۆری نەخایاند بەرەو توندوتیژی ڕێکخراو لە دژی دانیشتووانی ئەرمەنی ئەدەنە و لە چەند شارێکی دەوروبەریدا پەرەی سەند. تا ١٨ی نیسان، تەنها لە ئەدەنە زیاتر لە هەزار کەس گیانیان لەدەستدا، لەگەڵ قوربانییە نەناسراوەکانی دیکە لە تارسوس و ئەسکەندەریتا. هەزاران پەنابەر باڵیۆزخانەی ئەمریکایان لە ئەلێکساندەرتا پڕکردەوە و کەشتییەکی جەنگی بەریتانی ڕەوانەی کەناراوەکانی کرا؛ سێ کەشتی جەنگی فەرەنسی ڕەوانەی مێرسین کران، لەگەڵیشیدا سوپای عوسمانی لە خەباتدا بوو بۆ ئەوەی توندوتیژییەکان بوەستێنێت. توندوتیژی هاوشێوە مەڕەش و هادجینی گرتەوە و هەر زوو خەمڵاندنەکانی ژمارەی کوژراوان گەشەی کرد بۆ تێپەڕاندنی ٥ هەزار کەس.
تا ٢٠ی نیسان هەندێک ڕێکخستن گەڕێنرایەوە، چونکە پشێوی لە مێرسینا کەم بووبووەوە و کەشتیی کروزەری بەریتانی (HMS Swiftsure) توانی خواردن و دەرمانی پێویست بۆ ئەدەنە بگەیەنێت. هەشت هەزار پەنابەر ئەرکەکانی تارسوسیان پڕکردەوە، کە بەپێی یاسای سەربازی ڕێکوپێکی گەڕێنرابووەوە، ژمارەی مردووەکانیش نزیکەی ٥٠ کەس بوو.
پەیامێکی ٢٢ی نیسانی میسیۆنێرێکی ئەمریکی لە هادجین ئاماژەی بەوەداوە کە شارۆچکەکە بە شێوەیەکی پچڕپچڕ ئاگری گرتووە و موڵکەکانی دەوروبەری ئەرمەنستان سووتێنراون. باسی لەوەش کردووە کە تەواوی دانیشتووانی ئەرمەنی کرخان سەربڕدراون؛ گوندی ئەرمەنی دۆرتیۆل سووتێنراوە و گەمارۆ دراوە؛ خوێنڕشتنی زیاتر لە تارسوس سەریهەڵداوە؛ لە ئەنتیکە کۆمەڵکوژی و ئاژاوە لە بیرجیک ڕاگەیەندراوە. لە کاتێکدا دەسەڵاتدارانی عوسمانی کاریان دەکرد بۆ کۆنتڕۆڵکردنی توندوتیژییەکان کە ئاراستەی مەسیحییەکانی ئیمپراتۆریەتەکە دەکرا، دانیشتووانی ئەرمەنستان چاویان لە تورکە گەنجەکان بوو بۆ پاراستنی داهاتوو.
لە ڕاپۆرتی ئەمریکییەکان هاتووە "ئەدەنە لە دۆخێکی بەزەییداردایە. شارۆچکەکە تاڵان کراوە و وێران کراوە و مەحاڵە ژمارەی کوژراوەکان بخەمڵێندرێت. تەرمی مردووەکان بە پەرش و بڵاوی لە شەقامەکاندا کەوتوون. هەینی کە چوومە دەرەوە، دەبوو ڕێگام لە نێوان مردووەکاندا هەڵبژێرم بۆ ئەوەی پێ نەخەمە سەریان. بەیانی شەممە دەیان عەرەبانە پڕ لە تەرمی ئەرمەنەکانم لە ماوەی نیو کاتژمێردا ژمارد کە دەبرێنە ڕووبارەکە و فڕێدەدرێنە ناو ئاوەکەوە. لە گۆڕستانەکانی تورکیا بە کۆمەڵ گۆڕ هەڵکەندرێت".
دوای ئەوە
بەگوێرەی داتا فەرمییەکانی عوسمانی، بە گشتی سێ هەزار و ٥٢١ قوربانی لە شاری ئەدەنە هەبووە. لەو ژمارەیە دوو هەزار و ٩٣ کەسیان ئەرمەنی و ٧٨٢ موسڵمان و ٦١٣ ئاشووری و ٣٣ یۆنانی بوون. ژمارەکانی حکوومەت لەسەر بنەمای تۆمارەکانی نووسینگەی تۆمارکردن، و ئەو لیستانەن کە لەلایەن موختارەکان و قەشەکانی هەندێک ناوچە کۆکراونەتەوە.
وەزیری گەورە حوسێن حیلمی پاشا ئاماژەی بەوەدا کە ئەو کۆمەڵکوژییە "پرسیارێکی سیاسی بووە، نەک پرسیارێکی ئایینی، هەروەها وتی عەبدولحەمیدی دووەمی پێش خۆی فەرمانی "قڕکردنی ئەرمەنییەکان"ـی داوە، بەڵام متمانەی خۆی دەربڕی کە "هەرگیز کۆمەڵکوژییەکی دیکە ڕوونادات". لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٩٠٩ حکوومەتی گەنجی تورک دادگاییکردنی بەرپرسە جیاوازەکانی حکوومەت و سەربازی ڕاگەیاند، بەهۆی ئەوەی تێوەگلاون لە کۆمەڵکوژییەکانی ئەرمەنستان. لە دادگا سەربازییەکانی دواتردا، ١٢٤ موسڵمان و حەوت ئەرمەنی بەهۆی تێوەگلانیان لە توندوتیژییەکان لە سێدارە دران.
حکوومەتی تورکیا، هەروەها هەندێک لە نووسەران و ناسیۆنالیستە تورکەکان، ڕەتدەکەنەوە کە کۆمەڵکوژییەکە ڕوویدابێت، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕووداوەکانی نیسانی ١٩٠٩ لە ڕاستیدا "جەنگێکی تاڵانکردن و مردن" ی ئەرمەنی بووە کە دانیشتووانی موسڵمانیان کردووەتە ئامانج.
دوای هێرشەکان، سێ هەتیوخانە دروستکران؛ لە ئەدەنە و هادجین و دۆرتیۆل. ئەدەنە دارولیتام (خانەی بێسەرپەرشتانی ئەدەنە) نزیکەی ٥٠٠ منداڵی بێ باوکی لەخۆدەگرت.
