ناوه‌ڕۆك
ناساندن
عەبدوڵڵا گول یان عەبدوڵڵا گوڵ (بە ئینگلیزی: Abdullah Gül، بە عەرەبی: عبد الله غل) سیاسەتمەدارێکی تورکیایە کە وەک یازدەهەمین سەرۆک کۆماری تورکیا کاری کردووە، لە ساڵی ٢٠٠٧ تا ٢٠١٤ لە پۆستەکەیدا بووە. پێشتر ماوەی چوار مانگ وەک سەرۆکوەزیران لە ساڵی ٢٠٠٢ تا ٢٠٠٣ دەستبەکاربووە، و لە هەمان کاتدا وەک جێگری سەرۆکوەزیران و وەک وەزیری دەرەوە لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٣ و ٢٠٠٧ کاری کردووە. ئەندامی دەستەی ڕاوێژکاری سەرۆکی بانکی گەشەپێدانی ئیسلامییە.
| یازدەهەمین سەرۆک کۆماری تورکیا | |
|---|---|
| لە ماوەی: ٢٨ی ئابی ٢٠٠٧ – ٢٨ی ئابی ٢٠١٤ | |
| سەرۆک وەزیران | ڕەجەب تەیب ئەردۆغان |
| پێش ئەو | ئەحمەد نەجدەت سێزەر |
| دوای ئەو | ڕەجەب تەیب ئەردۆغان |
| ٢٤ـەمین سەرۆک وەزیرانی تورکیا | |
| لە ماوەی: ١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٢ – ١٤ی ئازاری ٢٠٠٣ | |
| سەرۆک | ئەحمەد نەجدەت سێزەر |
| پێشتر | بولێنت ئێسێڤیت |
| دواتر | ڕەجەب تەیب ئەردۆغان |
| ژیانی تایبەت | |
| لەدایکبوون | ٢٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٥٠ قەیسەری، تورکیا |
| حیزبی سیاسی | سەربەخۆ (لە دوای ٢٠٠٧) |
| حیزبی سیاسیی لە ماوەی تر |
|
| هاوسەر |
هایرونیسا ئۆزیورت
|
| واژوو |  |
گول لە ساڵانی زانکۆییدا داکۆکی لە بۆچوونە سیاسییە ئیسلامییە چەسپاوەکان دەکرد، لە ساڵی ١٩٩١ بوو بە ئەندامی پەرلەمان و لە ساڵانی ١٩٩٥، ١٩٩٩، ٢٠٠٢ و ٢٠٠٧ دووبارە هەڵبژێردرایەوە. سەرەتا ئەندامی پارتی خۆشگوزەرانیی ئیسلامی (ڕەفا) بوو، گول لە ساڵی ١٩٩٨ پەیوەندی بە پارتی فەزیلەتەوە کرد دوای ئەوەی یەکەمیان بەهۆی چالاکیی دژە عەلمانیەوە قەدەغە کرا. کاتێک پارتەکە لە ساڵی ٢٠٠٠دا بەسەر کوتلە توندڕەوەکانی ئیسلامی و مۆدێرنیستیدا دابەش بوو، گول پەیوەندی بە هاوڕێی پارتەکە ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوە کرد و داکۆکی لە پێویستی چاکسازی و میانڕەوی کرد. دژی ڕێکای کوتان سەرکردەی خزمەتکار خۆی کاندید کردبۆ سەرکردایەتی پارتی فەزیلەت لە کاتێکدا کە ئەردۆغان لە پۆستی سیاسی قەدەغە کرابوو. وەک کاندیدی بەشی مۆدێرنیستی، بە ٥٢١ دەنگ پلەی دووەمی بەدەستهێنا و کوتان ٦٣٣ دەنگی بەدەستهێنا، لە ساڵی ٢٠٠١ لەگەڵ ئەردۆغان پارتی داد و گەشەپێدانی میانڕەوی دامەزراند دوای ئەوەی پارتی فەزیلەت لە هەمان ساڵدا قەدەغە کرا.
دوای ئەوەی ئاکەپە لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ٢٠٠٢ دا سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا، گول بوو بە سەرۆک وەزیران لە کاتێکدا ئەردۆغان هێشتا لە کاری سیاسی قەدەغەکرابوو. حکوومەتەکەی تا مانگی ئازاری ٢٠٠٣ قەدەغەکردنی سیاسی ئەردۆغانی لابرد، دوای ئەوە ئەردۆغان لە هەڵبژاردنێکی لاوەکیدا بوو بە پەرلەمانتاری سیرت و پۆستی سەرۆک وەزیرانی گرتە ئەستۆ. دواتر گول تا ساڵی ٢٠٠٧ وەک وەزیری دەرەوە و جێگری سەرۆک وەزیران بەردەوام بوو، هەوڵەکانی دواتر بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا دژایەتییەکی توند و دەنگی بەرزی لایەنگرانی سەرسەختی عەلمانیەت لە تورکیا بەدوای خۆیدا هێنا و سەرەتا لەلایەن دادگای دەستوورییەوە بەهۆی نیگەرانییەکانی لە پاشخانە سیاسییە ئیسلامییەکەیەوە ڕێگری لێکرا. دواجار دوای هەڵبژاردنە گشتییە خێراکانی ساڵی ٢٠٠٧ بە یەکەم سەرۆک کۆماری تورکیا هەڵبژێردرا کە پێشینەی سیاسەتی ئیسلامی هەبوو.
گول وەک سەرۆک کۆمار کەوتە بەر ڕەخنە، بەهۆی ئەوەی ڕەزامەندی لەسەر یاسا مشتومڕاوییەکان دەدا کە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سیاسییەوە بە نادەستووری سەیر دەکران. لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٣، پڕۆژە یاسایەکی واژۆ کرد کە خواردنەوەی کحوول سنووردار دەکات. مشتومڕەکانی دیکە بریتی بوون لە یاسای توندکردنەوەی ڕێساکانی ئینتەرنێت لە ساڵی ٢٠١٣، هەروەها یاسایەک کە کۆنترۆڵی سیاسی بەسەر دەسەڵاتی دادوەریدا زیاد دەکات لە ساڵی ٢٠١٤ کە بۆ پاراستنی سەرۆکوەزیرانی ئەوکات ئەردۆغان و ئەوانی دیکە بوو لە تۆمەتی گەندەڵی، هەروەها یاسایەکی تر بۆ فەراهەمکردنی دەسەڵاتی زیاتر بۆ ڕێکخراوی میت.
ژیان
گول لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٥٠ لە شاری قەیسەری لە ناوەڕاستی ئەنادۆڵ لەدایکبووە، باوکی ناوی ئەحمەد حەمدی گولە، فیتەرێکی میکانیکی خانەنشینکراوی هێزی ئاسمانی بووە و دایکی ناوی ئەدڤیە ساتۆغڵویە.
گول لە زانکۆی ئیستەنبووڵ ئابووری خوێندووە. لە ماوەی خوێندنی باڵادا دوو ساڵی (١٩٧٦-١٩٧٨) لە لەندەن بەسەر بردووە و لە زانکۆی ئێکستەر لە بەریتانیا خوێندوویەتی. لە ساڵی ١٩٧٨ گەڕایەوە بۆ تورکیا، لەکاتی کارکردن لەسەر لێکۆڵینەوەکانی دکتۆرا لەسەر پەیوەندییە ئابوورییەکانی تورکیا لەگەڵ وڵاتانی دیکەی موسڵمان، بووەتە ڕاهێنەر لە بەشی ئەندازیاری پیشەسازی لە زانکۆی ساکاریا. لە ساڵی ١٩٨٣ دکتۆرای لە زانکۆی ئیستەنبووڵ وەرگرتووە. لە نێوان ساڵانی ١٩٨٣ بۆ ١٩٩١ لە بانکی گەشەپێدانی ئیسلامی (IDB) لە شاری جددە لە سعوودیە کاری کردووە. بڕوانامەی دکتۆرای فەخری لە زانکۆی ئەمیتی لە ٨ی شوباتی ٢٠٠٩ پێبەخشرا، هەروەها لە زانکۆی داکا لە ١٣ی شوباتی ٢٠١٠ بڕوانامەی دکتۆرای فەخری پێبەخشرا.
سیاسەت
گول لە سەرەتای خوێندنی ئامادەییدا لەگەڵ سیاسەت ئاشنا بوو. لە ماوەی خوێندنی زانکۆدا، بووەتە ئەندامی یەکێتیی نیشتمانی خوێندکارانی تورکیا. لە ساڵی ١٩٩١ و ١٩٩٥ لە ناوچەی هەڵبژاردنی قەیسەری بە ئەندامی پەرلەمانی تورکیا بۆ پارتی ڕەفا هەڵبژێردرا، لەو ساڵانەدا لێدوانی سەبارەت بە سیستەمی سیاسی تورکیا دەدا کە لەلایەن مستەفا کەمال ئەتاتورکەوە داڕێژرابوو. ئەم لێدوانانە زیاتر کاتێک مشتومڕیان لێکەوتەوە کە کاندیدبوونی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکوەزیرانەوە ڕاگەیەندرا.
هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ بەرەی میانڕەوی بوو و خۆی بە دوور دەگرت لە بەرەی توندڕەوەکانی پارتی ڕەفا، لە ساڵی ١٩٩٣ـەوە لە ئەنقەرە، خەریکی ڕێکخستنی بیرکردنەوەی نافەرمی بوو کە کۆمەڵێک سیاسەتمەداری ڕەفای تێدابوو کە لە سەرکردایەتی نەجمەدین ئەربەکان ناڕازی بوون: ئەمانە بریتی بوون لە مێلیح گۆکچەک، بولەنت ئارنچ، عەبدولـلەتیف شەنەر، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان و بەشیر ئاتالای. ئەم گرووپە لە مانگی ئابی ٢٠٠١دا پارتی داد و گەشەپێدانیان دامەزراند، پارتێک کە خۆی وەک پارتێکی کۆنەپەرستی میانڕەو لە نەریتی ئەورووپیدا ناودەبرد. جارێکی دیکە لە ساڵی ٢٠٠٢دا بۆ نوێنەرایەتی قەیسەری هەڵبژێردرا.
ئاکەپە
سەرۆک وەزیران
دوای ئەوەی پارتی داد و گەشەپێدان زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی تشرینی دووەمی ٢٠٠٢، گول کرایە سەرۆکوەزیران، چونکە هێشتا ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی ئاکەپە بەشداریکردنی لە سیاسەتدا قەدەغەکرابوو. دوای ئەوەی حکوومەتەکەی گول یاسایەکی دەستەبەر کرد کە ڕێگەی بە گەڕانەوەی ئەردۆغان دا بۆ سیاسەت، ئەردۆغان لە ١٤ی ئازاری ٢٠٠٣ پۆستی سەرۆک وەزیرانی گرتە ئەستۆ، گولیش وەک جێگری سەرۆک وەزیران و وەزیری دەرەوە دەستنیشانکرا.
وەزیری دەرەوە
دوای ئەوەی لە مانگی ئازاری ٢٠٠٣دا بوو بە وەزیری دەرەوە، گول بوو بە یاریزانی سەرەکی لە هەوڵەکانی تورکیا بۆ وەرگرتنی وادەی پەیوەستبوون بە یەکێتیی ئەورووپا و لە هەوڵەکانی بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ سووریا و پاراستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی تورکزمان لە ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاز.
یازدەهەمین سەرۆک کۆمار
سەرۆکوەزیرانی تورکیا ئەردۆغان لە ٢٤ی نیسانی ٢٠٠٧ ڕایگەیاند کە گول دەبێتە کاندیدی پارتی داد و گەشەپێدان لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٠٧. دوای ناڕەزاییەکی زۆری ئۆپۆزسیۆن، گول لە ٦ی ئایاری ٢٠٠٧ بە فەرمی کاندیدبوونی خۆی کشاندەوە، دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی تەممووزی ٢٠٠٧، ئاکەپە لە ١٣ی ئابدا گولی وەک کاندیدی سەرۆکایەتی کۆماری خۆی کاندید کرد؛ هەڵبژاردنەکە دووبارە وەک دەنگی پەرلەمان بەڕێوەچوو. لە ١٤ی ئابدا، گول داواکاری کاندیدبوونی خۆی پێشکەش بە پەرلەمان کرد و لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا پابەندبوونی خۆی بە عەلمانیەت دەربڕی. لە ٢٨ی ئابی ٢٠٠٧ لە خولی سێیەمی دەنگداندا بە سەرۆک هەڵبژێردرا؛ لە دوو خولی یەکەمدا زۆرینەی دوو لەسەر سێی پەرلەمانتاران پێویست بوو، بەڵام لە خولی سێیەمدا تەنها پێویستی بە زۆرینەیەکی سادە بوو. گول دەستبەجێ دوای ئەوە سوێندی یاسایی خوارد. سەرۆکایەتییەکەی بە "سەردەمێکی نوێ لە سیاسەتی تورکیا" وەسف کرا، بەهۆی ئەوەی یەکەم سەرۆکی تورکیا بوو کە پێشینەی سیاسەتی ئیسلامی هەبوو.
لە ئەیلوولی ٢٠٠٨ گول بووە یەکەم سەرکردەی تورکیا کە سەردانی ئەرمینیا بکات کە لە دیدارەکانی لەگەڵ سەرۆک سێرژ سارکیسیان، هەردوو سەرکردە چارەسەرێکیان بۆ کێشەی پرسی جینۆساید داڕشت، ئەمەش مشتومڕێکی گەورەی لە تورکیا بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام هەردوو پەرلەمانی ئەرمینیا و تورکیا ڕەتیکردەوە ڕێککەوتنەکە پەسەند بکات.
گول لە تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠١٣ لە میانەی وتارێکدا لە ٢٩هەمین دانیشتنی کۆمسیک لە ئیستەنبووڵ داوای لە وڵاتانی موسڵمان کرد کە بەرەنگاری ئیسلامۆفۆبیا ببنەوە. دوای هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر کەشتیی MV Mavi Marmara لە ساڵی ٢٠١٠، بانگەشەى بۆ کۆتاییهێنانى تەواوى پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ ئیسرائیل کرد و ڕایگەیاند کە "ئیسرائیل لە ٥٠ ساڵی داهاتوودا دەگۆڕێت بۆ ڕژێمێکی تەواو ئاپارتاید ئەگەر ڕێگە بە دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ و سەربەرزی فەلەستینی نەدات کە پایتەختەکەی لە ڕۆژهەڵاتی قودس بێت. هەر بۆیە ئێمە هەوڵەکان دەدەین بۆ گەیشتن بە ئاشتییەکی دادپەروەرانە بە ڕوانگەیەکی ستراتیژییەوە، کە بۆ بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیلە."
