ناوه‌ڕۆك
ئۆكسجین – O
ئۆكسجین توخمێكی كیمیاییە و لە خشتەی خولیدا هێمای (O) هەیە، گەردیلە ژمارەی ئۆكسجین یەكسانە بە 8 و سێهەم باوترین توخمە لە گەردووندا لەدوای توخمەكانی هایدرۆجین و هیلیۆم.
ئۆكسجین لەڕووی كێشەوە زیاتر لە یەك لەسەر پێنجی بەرگەهەوای زەوی پێكدەهێنێت، لە هەوادا زۆرجار دوو گەردی ئۆكسجین یەكدەگرن بۆ پێكهێنانی دوانە ئۆكسجین (O2) كە گازێكی بێ ڕەنگە و زۆرجار پێیدەوترێت ئۆكسجین، كە هیچ تام و بۆنێكی نییە و لە دۆخی ڕەقی و شلیدا ڕەنگی شینە.
ئۆكسجین بەشێكە لە گروپی كالكۆجینییەكان (chalcogen) لە خشتەی خولیدا، ناكانزایەكی ناجێگیرە و بە خێرایی كارلێك دەكات لەگەڵ توخمەكانی تردا بۆ پێكهێنانی ئۆكسیدەكان و چەندین ئاوێتەی تر، ئۆكسجین لە ئۆكسیدەكان ئاوێتەكانی تردا زیاترە كە بریتین لە كانزا سلیكاتییەكان، كاربۆناتی كالیسیۆم و بەردی كلسی كە بەپێی كێش نزیكەی نیوەی توێكڵی زەوی پێكدەهێنن.
زۆربەی زیندەوەرەكان لە كرداری هەناسەداندا ئۆكسجین بەكاردەهێنن، هەروەها زۆربەی ئاوێتە ئەندامییەكانی لەشی زیندەوەران ئۆكسجینیان تێدایە وەك پڕۆتینەكان، ناوكە ترشەكان، كاربۆهیدراتەكان و چەورییەكان، ئۆكسجین لەگەڵ هایدرۆجیندا كارلێك دەكات و ئاو پێكدەهێنێت كە هەموو زیندەوەران بەكاریدەهێین بۆ بەردەوامبوون لە ژیان، قەوزە بەكتریاییەكان و زۆربەی ڕووەكەكان ئۆكسجین بەرهەمدەهێن لەڕێگەی كرداری ڕۆشنەپێكهاتنەوە، كە هەڵدەستن بە بەكارهێنانی تیشكی خۆر بۆ بەدەستهێنانی هایدرۆجین لە ئاوەوە و دەردانی ئۆكسجین.
لە سەرووی چینەكانی بەرگەهەوای زەوی ئۆزۆن (O3) هەیە كە چینی ئۆزۆن پێكدەهێنێت و تیشكی سەرو وەنەوەشەی كە لە خۆرەوەدێت هەڵدەمژێت.
ئۆكسجین بەكاردەهێنرێت لە دروستكردنی ستیل، پلاستیك و قوماشدا، هەروەها بەكارهێنانی تەندروستی هەیە كە لەلایەن شۆفێر و ئاگركوژێنەكانەوە بەكاردەهێنرێت كاتێك هەوای پێویستیان نییە بۆ هەڵمژین، بەهەمانشێوە بەكاردەهێنرێت لە لەحیمكردندا، وەك ئۆكسجین لەدۆخی شلیدا دەوڵەمەندە بە توخمی ئۆكسجین كە وەك بەرزكەرەوەی موشەكەكان بەكاردێت.
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن |
|
| گەردیلە بارستە | 15.99903 |
| گەردیلە ژمارە | 8 |
| گرووپ | كۆمەڵەی 16 كالكۆجینییەكان (chalcogen) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | P |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 2p4 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 6 ,2 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) گاز (O2) |
| پلەی توانەوە | 218.79- پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 182.962- پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) 1.429 گرام بۆ لیتر |
| پلەی سیانی (Triple point) | 54.361 كێڵڤن، 0.1463 كیلۆپاسكاڵ |
| پنتی شلۆق (مۆلەق) | 154.581 كێڵڤن، 5.043 مێگاپاسكاڵ |
| پلەی گەرمی توانەوە (O2) | 0.444 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون (O2) | 6.82 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی (O2) | 29.378 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
مێژوو
گازی ئۆكسجین (O2) لەلایەن مایكڵ سێندڤۆجیۆس (michael sendivogius)ـەوە جیاكرایەوە پێش ساڵی 1604، زیاتر وا دادەنرێت كە گازی ئۆكسجین دۆزراوەتەوە لەساڵی 1773 لەلایەن كارڵ ویڵهێڵم شیلە لە سوید و لە ساڵی 1774 لەلایەن جۆزێف پریستلی لە ئینگلتەرا. بەڵام زیاتر جۆزێف پریستلی وەك دۆزەرەوەی سەرەكی دادەنرێت چونكە كارەكانی ئەو یەكەمجار بڵاوكرانەوە، كە لە سەرەتادا پێیدەوت هەوای (dephlogisticated) و بە توخمێكی سەربەخۆی دانەدەنا، دواتر ئەنتۆنی لاڤوازێر ناوی ئۆكسجین (oxygène) لە گازەكە نا، هەروەها ڕاستبوو دەربارەی ئەوەی كە ئۆكسجین یارمەتی سوتاندن دەدات.
تایبەتمەندییەكانی ئۆكسجین
پێكهاتە
لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا گازێكی بێ ڕەنگ و بێ بۆن و بێ تامە و هاوكێشە كیمیاییەكەی بریتییە لە (O2) كە پێیدەوترێت دوانە ئۆكسجین.
وەك دوانە ئۆكسجین یان گازی ئۆكسجین، دوو گەردیلەی ئۆكسجین یەكدەگرن لەڕێگەی بەندی هاوبەشەوە، ئۆكسجین توخمێكی چالاكە و لەگەڵ زۆربەی توخمەكاندا كارلێكدەكات، ئۆكسیدەكان دروستدەبن كاتێك لەگەڵ توخمە كانزاییەكان لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك دەكەن، وەك ئۆكسیدە ئاسن كە زیاتر بە ژەنگ ناسراوە، لەسەر هەسارەی زەوی چەندین ئۆكسید بوونی هەیە.
جۆرەكانی ئۆكسجین
- باوترین جۆری توخمی ئۆكسجین لە هەسارەی زەویدا بریتییە لە دوانە ئۆكسجین (O2) و دووەم گەورەترین پێكهاتەی بەرگەهەوای زەوییە، درێژی نێوان بەندەكانی (O2) بریتییە 121 پیكۆمەتر و هێزی بەندەكانی نێوانیان یەكسانە بە 498 كیلۆجوڵ/مۆڵ، (O2) بەكاردەهێنرێت لەلایەن زیندەوەرە ئاڵۆزەكانەوە وەك مرۆڤەكان و ئاژەڵەكان.
- ئۆزۆن (O3) توخمێكی كارایە و بەخێرایی كارلێك دەكات، زیان بە سییەكان دەگەیەنێت گەر هەڵبمژرێت. ئۆزۆرن لە بەشی سەرەوەی بەرگەهەوای زەویدا دروستدەبێت كاتێك (O2) لەگەڵ ئۆكسجینی خاودا (O) یەكدەگرێت، كە بەبۆنەی تیشكی سەرو وەنەوشەییەوە لێكجیادەبێتەوە.
ئۆزۆن هەڵدەستێن بە هەڵمژینی تیشكی سەرو وەنەوشەیی كە لە شەپۆلە كارۆموگناتیسییەكانەوە دێن، بۆیە دەتوانین بڵێین كە چینی ئۆزۆن هەسارەی زەوی دەپارێزێت لە تیشكە زیانبەخشەكان. - چوارە ئۆكسجین (O4) كە لە 2001 دا دۆزرایەوە تەنها كاتێك دروستدەبێت كە پەستانێكی زۆر دەخرێتە سەر گازی (O2).
تایبەتمەندییە فیزیاییەكان
ئۆكسجین ئاسانتر لە ئاودا دەتوێتەوە لەچاو نایترۆجیندا، هەروەها ئۆكسجین لە ئاوی فرێشدا ئاسانتر دەتوێتەوە تا لە ئاوی زەریاكاندا، ئۆكسجین لە پلەی 182.95- سیلیزیدا چڕدەبێتەوە و لە پلەی 218.79- سیلیزیدا دەیبەستێت، ئۆكسجین لە هەردوو دۆخی ڕەقی و شلیدا ڕەنگێكی شینی كاڵیان هەیە و ڕوونن.
ئۆكسجین توخمێكی زۆر چالاكە و بەخێرایی كارلێك دەكات، بۆیە دەبێت هەر شتێكەوە دووربێت كە تونای سوتانی هەیە.
هاوتاكان
ئۆكسجین 16 هاوتای هەیە، كە سێ هاوتای جێگیرن و بریتین لە (ئۆكسجین-16، ئۆكسجین-17، ئۆكسجین-18)، هاوتای ئۆكسجین-12 كە تیشكاوەرە كەمترین نیوەتەمەنی هەیە و بریتییە لە 580×10−24 چركە.
سەرچاوە
ئۆكسجین سێهەم باوترین توخمە لە گەردوندا لەدوای هایدرۆجین و هیلیۆم، هەروەها %0.9 قەبارەی خۆر لە ئۆكسجین پێكهاتووە.
لەڕووی كێشەوە ئۆكسجین دووەم باوترین توخمە لە هەسارەی زەویدا لە دوای ئاسنەوە، كە %46 بۆ %49.2 توێكڵی زەوی پێكدەهێنێت لەشێوەی ئاوێتە ئۆكسیدەكان وەك ئۆكسیدی سلیكۆن و كاربۆناتەكان.
هەسارەی زەوی لەچاو هەسارەكانی تردا زۆر جیاوازە چونكە زۆربەی قەبارەی بەرگەهەواگەی لە ئۆكسجین پێكهاتووە، لەكاتێكدا بەگەهەوای مەریخ %0.1 پێكهاتەكەی ئۆكسجینی تێدایە.
بەكارهێنانەكانی ئۆكسجین
لەبواری تەندروستیدا
O2 زۆر گرنگە بۆ كرداری هەناسەدان، بەم بۆنەیەوە لەبواری تەندروستیدا بەكاردێت، ئۆكسجین بەكاردێت بۆ بەرزكردنەوەی ڕێژەی ئۆكسجین لە خوێنی كەسێكدا بۆ ئەوەی كرداری هەناسەدان زیاتر ڕووبدات و یارمەتی خێرا چاكبوونەوەی نەخۆشیەكان دەدات.
بواری پیشەسازی
بۆ جیاكردنەوەی ستیل لە تۆپەڵە كانزاكان %55 ئەو ئۆكسجینە بەكاردەهێنرێت كە لەلایەن مرۆڤەكانەوە دروستدەكرێت، بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە گازی (O2) دەكرێتە ناو ئەم تێكەڵەیەوە و لە پەستانێكی بەرزدا، كە ئەمەش دەبێتە هۆی لابردنی ئەو كاربۆن و گۆگردانەی كە نەویستراون، كە لە كۆتاییدا ئەم زیادانە وەك ئۆكسیدی گۆگرد و دوانە ئۆكسیدی كاربۆن جیادەكرێنەوە، لەم پڕۆژەیەدا پلەی گەرمی دەگاتە نزیكەی 1700 پلەی سیلیزی چونكە ئەم كارلێكە كارلێكێكی گەرمیدەرە.
نزیكەی %25 ئەو ئۆكسجینەی كە لەلایەن مرۆڤەكانەوە بەرهەمدەهێنرێت كیمیاگەرەكان بەكاریدەهێنن، ئیثیلین لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك دەكات بۆ بەرهەمهێنانی ئۆكسیدی ئیثیلین كە دواتر دەگۆڕدرێت بۆ گلایكۆڵی ئیثیلێن، پاشان بەكاردەهێنرێت بۆ دروستكردنی دژە بەستن (antifreeze) و (polyester) كە دواتر بەكاردەهێنرێت لە دروستكردنی پلاستیك و قوماش.
بەرهەمهێنان
ساڵانە ئۆكسجین (O2) زیاتر لە سەد ملیۆن تەنی لێدروستدەكرێت.
بە چەندین ڕێگا ئۆكسجین بەرهەمدەهێنرێت كە باوترینیان بریتییە لە پاڵاوتنی بەشی، كە هەوا وەردەگیردرێت و سارد دەكرێتەوە، لەبەر ئەوەی پلەی شلبوونەوەی نایترۆجین جیاوازە لە پلەی شلبوونەوەی ئۆكسجین، زیاتر ئۆكسجین لە دۆخی شلیدا هەڵدەگیردرێت، هەروەها دەكرێت ئۆكسجین بەرهەمبهێنرێت لەڕێگەی كرداری شیكردنەوەی كارەبایی ئاوەوە، كە لەم كردارەدا ئاو جیادەكرێتەوە بۆ ئۆكسجین و هایدۆجین.
سەلامەتی
ئۆكسجین لە پەستانە بەرزەكاندا زیانی هەیە بۆ مرۆڤ و ئاژەڵەكان و زیانی تەندروستی هەیە، ژەهراویبوونی ئۆكسجین لە پەستانی 50 كیلۆپاسماڵەوە دەستپێدەكات.
هەروەها ئۆكسجینی چڕ زۆر بە خێرایی گڕ دەگرن، كاتێك ئۆكسجینی چڕ و سووتەمەنییەكان نزیكدەكرێتەوە لەیەكەوە بچوكترین پزیسكە گەورەترین تەقینەوە دروستدەكات، هەروەها گەر ئۆكسجین لە دۆخی شلیدا بكرێت بەسەر ئاوێتە ئەندامییەكاندا وەك تەختە، ئەوا تەقینەوە دروست دەكات.
