ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پاپا (بە ئینگلیزی: Pope، بە عەرەبی: بابوية كاثوليكية)، سەرۆکی کڵێسای کاسۆلیکی جیهانییە، هەروەها وەک سەرۆکی دەوڵەت یان سەروەری دەوڵەتانی پاپا و دەوڵەتی شاری ڤاتیکان لە سەدەی هەشتەمەوە دەستبەکارە. لە ڕوانگەی کاسۆلیکییەوە، قەشەی ڕۆما تا ڕادەیەکی زۆر وەک جێنشینی نێردراوی پەترۆسی پیرۆزە، کە یەکەمایەتی لەلایەن عیسا بەخشراوە، و کلیلەکانی بەهەشت و دەسەڵاتەکانی بە پەترۆس بەخشی لە "پڕۆسەی binding and loosing".
لە کاتێکدا کە نووسینگەکەی پێی دەوترێت پاپایەت، دەسەڵاتی کورسی ئەسقەفەکان پێی دەوترێت کورسیی پیرۆز. کورسی پیرۆز بەپێی یاسای نێودەوڵەتی یەکەیەکی سەروەرە کە بارەگاکەی لە دەوڵەتی شاری ڤاتیکانی سەربەخۆیە، کە ناوچەیەکە لەناو ڕۆمادا ناوچەیەکی جوگرافی پێکدەهێنێت، کە بە پەیمانی لاتەران لە ساڵی ١٩٢٩ لە نێوان ئیتاڵیا و کورسی پیرۆز بۆ دڵنیابوون لە سەربەخۆیی ڕۆحی ئەنجام درا. کورسی پیرۆز بە پابەندبوونی لە ئاستە جیاوازەکاندا بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و لە ڕێگەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان و ڕێککەوتنە سیاسییەکانی لەگەڵ زۆرێک لە دەوڵەتە سەربەخۆکاندا دەناسرێتەوە.
بەپێی نەریتی کاسۆلیکی، کورسی نێردراوی ڕۆما لەلایەن پەترۆس و پۆڵسی پیرۆزەوە لە سەدەی یەکەمدا دامەزراوە. پاپایەت یەکێکە لە دامەزراوە هەرە بەردەوامەکانی جیهان و بەشێکی بەرچاوی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەبووە. لە سەردەمی کۆندا پاپاکان یارمەتی بڵاوکردنەوەی ئایینی مەسیحییان دا و دەستوەردانیان کرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر لە ناکۆکییە جیاوازەکانی باوەڕدا. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، ڕۆڵێکی گرنگی عەلمانییان لە ئەورووپای ڕۆژاوادا گێڕا، زۆرجار وەک ناوبژیوانی نێوان پاشا مەسیحییەکان ڕۆڵیان دەگێڕا. جگە لە فراوانبوونی باوەڕ و عەقیدەی مەسیحی، پاپاکانی مۆدێرن بەشدارن لە ئیکۆمێنیزم و گفتوگۆی نێوان ئایینەکان، کاری خێرخوازی، و بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ.
بە تێپەڕبوونی کات، پاپایەت کاریگەرییەکی بەرفراوانی عەلمانی و سیاسی کۆکردەوە، لە کۆتاییدا ڕکابەری دەسەڵاتدارانی خاکی کرد. لەم سەدانەی دواییدا دەسەڵاتی کاتی پاپایەتی دابەزیوە و نووسینگەکە تاڕادەیەکی زۆر لەسەر بابەتە ئاینییەکانە. پاپا بە یەکێک لە بەهێزترین کەسانی جیهان دادەنرێت بەهۆی کاریگەری بەرفراوانی دیپلۆماسی و کولتووری و ڕۆحی پێگەی خۆی لەسەر زیاتر لە ملیارێک مرۆڤ کە کاسۆلیکن و ئەوانەشی لە دەرەوەی باوەڕی کاسۆلیکن، هەروەها بەهۆی ئەوەی سەرۆکایەتی گەورەترین دابینکەری ناحکومی لە جیهاندا دەکات بۆ پەروەردە و چاودێری تەندروستی، لەگەڵ تۆڕێکی بەرفراوانی ڕێکخراوە خێرخوازیەکان.
وشەکە
وشەی پاپا لە وشەی یۆنانی πάππας ـەوە هاتووە، بە واتای 'باوک'. لە سەدەکانی سەرەتای ئایینی مەسیحیدا، ئەم نازناوە بە تایبەت لە ڕۆژهەڵات بۆ هەموو قەشەکان و ڕۆحانییە باڵاکانی دیکە بەکارهێنرا و دواتر لە ڕۆژاوا بۆ قەشەی ڕۆما لە سەردەمی پاپا لیۆی یەکەم (٤٤٠-١٩٦٠) دا تەرخانکرا. دواتر لە سەدەی یازدە کرا بە فەرمی. سەرەتاییترین بەکارهێنانی تۆمارکراوی نازناوی "پاپا" لە زمانی ئینگلیزیدا دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی ١٠، کاتێک لە وەرگێڕانێکی ئینگلیزی کۆن لە کتێبی (Historia ecclesiastica gentis Anglorum)ـی بێدەدا بە ئاماژەدان بە پاپای ڕۆمانی سەدەی حەوتەمدا بەکارهاتووە.
هەڵبژاردن و دەستلەکارکێشانەوە
هەڵبژاردن
پاپا لە سەرەتادا لەلایەن ئەو پیاوە ئایینییە باڵایانە هەڵبژێردرا کە لە ڕۆما و لە نزیکەوە نیشتەجێ بوون. لە ساڵی ١٠٥٩دا دەنگدەرەکان تەنها لە کاردیناڵەکانی کڵێسای ڕۆمانی پیرۆزدا سنووردار کرا و لە ساڵی ١١٧٩دا دەنگی تاکەکەسی هەموو کاردیناڵەکان یەکسان کرا، ئێستا دەنگدەرەکان سنووردار دەکرێن بۆ ئەو کەسانەی کە لە ڕۆژی پێش مردن یان دەستلەکارکێشانەوە نەگەیشتوونەتە ٨٠ لە پاپایەک. پاپا پێویست ناکات هەڵبژێرەری کاردیناڵ بێت یان لە ڕاستیدا کاردیناڵ بێت؛ دوایین کەسیش کە هەڵبژێردرا کە هێشتا نەبووبووە قەشە، گریگۆری شانزەهەم بوو لە ساڵی ١٨٣١، دوا کەس کە هەڵبژێردرا کە تەنانەت قەشەیەکیش نەبوو لیۆی دەیەم بوو لە ساڵی ١٥١٣، دوا کەسیش کە هەڵبژێردرا کاتێک کاردیناڵ نەبوو ئۆربان شەشەم لە ساڵی ١٣٧٨. ئەگەر کەسێک کە قەشە نەبێت هەڵبژێردرا، دەبێت پێش ئەوەی هەڵبژاردنەکە بۆ خەڵک ڕابگەیەنرێت، دەستنیشانکردنی ئەسقەفەیی پێبدرێت.
ئەنجوومەنی دووەمی لیۆن لە ٧ی ئایاری ١٢٧٤ کۆکرایەوە، بۆ ڕێکخستنی هەڵبژاردنی پاپا. ئەم ئەنجوومەنە بڕیاریدا کە دەنگدەرانی کاردیناڵ لە ماوەی دە ڕۆژدا لە دوای مردنی پاپا کۆببنەوە. تا ناوەڕاستی سەدەی ١٦، پرۆسەی هەڵبژاردن پەرەی سەند بۆ فۆڕمی ئێستای، ئەمەش ڕێگەی بە گۆڕانکاری لە کاتی نێوان مردنی پاپا و پاپادا دا. بە شێوەیەکی نەریتی دەنگدان بە ڕێزگرتن ئەنجام دەدرا، بە هەڵبژاردن (بە لیژنە)، یان بە دەنگی پلینۆم.
هەڵبژاردنی پاپا هەمیشە لە کڵێسا سیستنییەکان ئەنجام دەدرێت، لە کۆبوونەوەیەکی جیاکراوەدا کە پێی دەوترێت "کۆنکلەڤ" (بەو شێوەیە ناونراوە چونکە هەڵبژێرەرانی کاردیناڵ لە ڕووی تیۆریەوە قفڵ کراون، تاوەکوو پاپایەکی نوێ هەڵدەبژێرن). سێ کاردیناڵ بە تیروپشک هەڵدەبژێردرێن بۆ کۆکردنەوەی دەنگی کاردیناڵە ئامادەنەبووەکان (بەهۆی نەخۆشی)، سێ کاردیناڵ بە تیروپشک هەڵدەبژێردرێن بۆ ژماردنی دەنگەکان، سێ کاردیناڵ بە تیروپشک هەڵدەبژێردرێن بۆ پێداچوونەوە بە ژماردنی دەنگەکان. دەنگەکان دابەش دەکرێن و هەر دەنگدەرێکی کاردیناڵ ناوی دڵخوازی خۆی لەسەر دەنووسێت و بە دەنگی بەرز بەڵێن دەدات کە دەنگ بە "کەسێک دەدات کە لە ژێر فرمانی خوایە"، ئەمەش پێش ئەوەی دەنگەکەی بچەمێنێتەوە و زیادی بکات بۆ سندوق. ئەگەر ژمارەی دەنگەکان لەگەڵ ژمارەی دەنگدەران نەگونجێت، ئەوا دەنگەکان بەبێ کردنەوەی دەسووتێنرێن و دەنگدانی نوێ ئەنجام دەدرێت. دەنگدان بەردەوامە تا کەسێک بە زۆرینەی دوو لەسەر سێ هەڵدەبژێردرێت.
یەکێک لە لایەنە هەرە دیارەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنی پاپا، ئەو ئامرازانەیە کە ئەنجامی دەنگدانێک بە جیهان ڕادەگەیەنرێت. کاتێک دەنگەکان دەژمێردرێن و بەیەکەوە دەبەسترێنەوە، لەناو سۆبەیەکی تایبەتدا دەسوتێنرێن کە لە کڵێسا سیستین دانراوە، دوکەڵەکە لە ڕێگەی شووشەیەکی بچووکەوە دەردەچێت کە لە گۆڕەپانی سەینت پیتەرەوە دیارە. دەنگەکانی دەنگدانی سەرکەوتوو نەبوو لەگەڵ ئاوێتەیەکی کیمیایی دەسوتێنرێن بۆ دروستکردنی دوکەڵی ڕەش، یان فۆماتا نێرا. کاتێک دەنگێک سەرکەوتوو بوو، دەنگەکان بە تەنیا دەسووتێنرێن بۆ دوکەڵی سپی و بەوەش ڕادەگەیەنرێت هەڵبژاردنی پاپای نوێ سەرکەوتوو بووە. لە کۆنگرەی پاپاوە لە ساڵی ٢٠٠٥ زەنگی کڵێساش وەک ئاماژەیەک بۆ ئەوەی پاپایەکی نوێ هەڵبژێردراوە، لێدەدرێت.
پاپای نوێ دەبرێتە ژووری فرمێسکەکان، ژوورێکی جلگۆڕین کە سێ کۆمەڵە جل و بەرگی سپی پاپا (immantatio) لە سێ قەبارەدا چاوەڕێی دەکەن. بە لەبەرکردنی جلوبەرگی گونجاو و دووبارە دەرکەوتنەوە بۆ ناو کڵێسای سیستین، پاپای نوێ لەلایەن کامێرلینگۆی کڵێسای ڕۆمانی پیرۆزەوە "ئەڵقەی ماسیگر "ی پێدەبەخشرێت. پاپا شوێنێکی شەرەف دەگرێتە ئەستۆ و کاردیناڵەکانی تر بە نۆرە چاوەڕێی ئەوەن یەکەم "گوێڕایەڵی" خۆیان (adoratio) پێشکەش بکەن و نیعمەتەکەی وەربگرن.
بۆ چەندین سەدە، لە ساڵی ١٣٧٨ بەدواوە، ئەوانەی بۆ پاپای هەڵبژێردران، زۆرینەیان ئیتاڵی بوون. پێش هەڵبژاردنی جۆن پاوڵی دووەمی لەدایکبووی پۆڵەندا لە ساڵی ١٩٧٨، دوا کەسی غەیرە ئیتاڵی ئادریان شەشەمی هۆڵەندا بوو، لە ساڵی ١٥٢٢ هەڵبژێردرا دواتر فرانسیس لەدایکبووی ئەرجەنتین، یەکەم کەسی غەیرە ئەورووپی دوای ١٢٧٢ ساڵ و یەکەم ئەمریکی لاتین (هەرچەندە بە ڕەچەڵەک ئیتاڵییە).
مەرگ
ڕێساکان سەبارەت بە حوکمڕانی نێوان پاپا- واتە سێدە بەتاڵ ("کورسی بەتاڵ")- لەلایەن پاپا یۆحەننا پاوڵی دووەمەوە لە بەڵگەنامەی (Universi Dominici Gregis) لە ساڵی ١٩٩٦دا ڕاگەیەندرا. لە سەردەمی "sede vacante"دا، کۆلێژی کاردیناڵەکان بەکۆمەڵ بەرپرسیارن لە حکوومەتی کڵێساکە و خودی ڤاتیکان، لە ژێر ڕێنمایی کامێرلینگۆی کڵێسای ڕۆمانی پیرۆز. یاسای کانۆن بە تایبەتی قەدەغە دەکات کە کاردیناڵەکان لە کاتی بەتاڵی کورسی پیرۆزدا هیچ داهێنانێک لە حکوومەتی کڵێسادا بخەنە ڕوو. هەر بڕیارێک کە پێویستی بە ڕەزامەندی پاپا هەبێت، دەبێت چاوەڕێ بکات تا پاپای نوێ هەڵدەبژێردرێت و پۆستەکەی قبووڵ دەکات.
لە سەدەکانی ڕابردوودا، کاتێک کە پاپایەک بە مردوویی دادەنرا، نەریت ئەوە بووە کە کاردیناڵ کامێرلینگۆ ڕێوڕەسمی مردنەکە پشتڕاست بکاتەوە، بە نەرمی سێ جار بە چەقۆیەکی زیوین لە سەری پاپاکە دەدات و هەر جارێک ناوی دەبات. بەڵام ئەمە لەسەر مردنی پاپاکان یۆحەنا پاوڵی یەکەم و یۆحەنا پاوڵی دووەم نەکرا. کاردیناڵ کامێرلینگۆ ئەڵقەی ماسیگرەکە وەردەگرێتەوە و بە ئامادەبوونی کاردیناڵەکان دەیکاتە دوو بەش. مۆرەکانی پاپا تێکدەدرێن، بۆ ئەوەی هەرگیز بەکارنەهێنرێنەوە و شوقە تایبەتیەکەی مۆر دەکرێت.
تەرمی مردووەکە چەند ڕۆژێک لە دۆخی خۆیدا دەمێنێتەوە پێش ئەوەی لە کریپتەکەی کڵێسایەکی پێشەنگ یان کاتدراییلێکدا بنێژرێت؛ هەموو ئەو پاپایانەی کە لە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمدا کۆچی دواییان کردووە لە بازلیکای سانت پیتەر بە خاک سپێردراون. دوای ناشتنەکە ماوەی نۆ ڕۆژ ماتەمینی (novendialis) بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
دەستلەکارکێشانەوە
زۆر نائاساییە پاپایەک دەست لەکار بکێشێتەوە. یاسای یاسای کانۆنی ساڵی 1983 دەڵێت "ئەگەر ڕووبدات کە پاپای ڕۆمانی دەست لە پۆستەکەی بکێشێتەوە، بۆ ڕەوایی پێویستە دەستلەکارکێشانەوەکە بە ئازادی و بە شێوەیەکی دروست دەربکەوێت." بەنێدکت شانزەهەم کە لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٣ کورسی پیرۆزی چۆڵ کرد، دوایین کەس بوو کە لە دوای دەستلەکارکێشانەوەی گریگۆری دوازدەهەم لە ساڵی ١٤١٥دا ئەو کارەی کرد.
ناونیشانەکان
ناوی ڕیگناڵ
پاپاکان ناوێکی نوێ لە کاتی دەستبەکاربوونیاندا دەگرنە بەر، کە بە ناوی پاپا ناسراوە، بە زمانی ئیتاڵی و لاتینی. لە ئێستادا دوای ئەوەی پاپایەکی نوێ هەڵدەبژێردرێت و هەڵبژاردنەکە قبوڵ دەکات، لێی دەپرسن "بە چ ناوێک ناوت دەهێنرێت؟" پاپای نوێ ئەو ناوە هەڵدەبژێرێت کە لەو خاڵەوە بەو ناوە دەناسرێت. پاشان کاردیناڵ دیاکۆنی باڵا، یان کاردیناڵ پرۆتۆدیکۆن، لە باڵکۆنی پیرۆزی پەترۆس دەردەکەوێت بۆ ئەوەی پاپای نوێ بە ناوی لەدایکبوونی خۆی ڕابگەیەنێت، و ناوی پاپای خۆی بە زمانی لاتینی ڕابگەیەنێت. لە کاتی ئاماژەدان بە پاپاکاندا نەریتە ناوی شانشینی وەربگێڕدرێت بۆ هەموو زمانە ناوخۆییەکان. بۆ نموونە دەبێت بە ئینگلیزی و ئیتاڵی و لاتینی و زمانی فەرمی خۆی بزانرێت چۆن دەخوێنرێتەوە و بانگ دەکرێت.
ناونیشانی فەرمی نازناوەکانی پاپا، بەو ڕیزبەندییەی کە لە Annuario Pontificio دا هاتووە، بریتییە لە: قەشەی ڕۆما، جێگری عیسا مەسیح، جێنشینی شازادەی نێردراوان، پاپای باڵای کڵێسای گشتگیر، سەرەتایی ئیتالیا، قەشە سەرەکی و میترۆپۆلیتانی پارێزگای ڕۆمانی، سەروەری دەوڵەتی شاری ڤاتیکان، خزمەتکاری بەندەکانی خودا.
نازناوی "پاپا" لە سەرەتای سەدەی سێیەمەوە ناوێکی ڕێزلێنان بوو کە بۆ هەر قەشەیەک لە ڕۆژاوا بەکاردەهێنرا. لە ڕۆژهەڵات تەنها بۆ قەشەی ئەسکەندەریە بەکاردەهێنرا. مارسێلینۆس (٣٠٤ کۆچی دوایی کردووە) یەکەم قەشەی ڕۆمایە کە لە سەرچاوەکاندا نیشان دراوە کە نازناوی "پاپا"ی بۆ بەکارهێناوە. لە سەدەی شەشەمەوە، شانشینی ئیمپراتۆری قوستەنتینیە بە شێوەیەکی ئاسایی ئەم ناوە بۆ قەشەی ڕۆما تەرخان دەکرد. لە سەرەتای سەدەی شەشەمەوە دەستیکرد بە قەتیسکردنی ناوەکە لە ڕۆژاوا بۆ قەشەی ڕۆما، ئەمەش کارێکە کە تا سەدەی ١١ بە توندی لە شوێنی خۆیدا بوو، کاتێک پاپا گریگۆری حەوتەم ڕایگەیاند کە تایبەتە بە قەشەی ڕۆما.
لە مەسیحیەتی ڕۆژهەڵاتدا، کە نازناوی "پاپا" بۆ قەشەی ئەسکەندەریەش بەکارهاتووە، زۆرجار قەشەی ڕۆما بە "پاپای ڕۆما" ناودەبرێت، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا قسەکەر یان نووسەر لە هاوبەشیدایە لەگەڵ ڕۆما یان نا.
جێگری عیسا مەسیح
"جێگری عیسا مەسیح" (Vicarius Iesu Christi) یەکێکە لە نازناوە فەرمییەکانی پاپا کە لە Annuario Pontificio دا هاتووە. بە شێوەیەکی باو بە شێوەی کەمێک کورتکراوەی "جێگری مەسیح" (vicarius Christi) بەکاردێت. لە کاتێکدا تەنها یەکێکە لەو زاراوانەی کە پاپا بە "ڤیکار" ناودەبرێت، "زیاتر گوزارشت لە سەرۆکایەتی باڵای خۆی دەکات لە کڵێسا لەسەر زەوی، کە بەهۆی ئەرکی مەسیح و بە دەسەڵاتی جێگرەوە وەرگیراو هەڵیدەگرێت".
یەکەم تۆماری بەکارهێنانی ئەم نازناوە بۆ قەشەیەکی ڕۆما لە کۆبوونەوەی ساڵی ٤٩٥دا بە ئاماژەدان بە جیلاسیۆسی یەکەمدا هاتووە.
پاپای باڵا
لە بەکارهێنانی مەسیحیدا، پۆنتیفێکس لە وەرگێڕانی ڤولگاتی پەیمانی نوێدا هاتووە بۆ ئاماژەدان بە سەرۆک کاهینی ئیسرائیل (بە یۆنانی ڕەسەنی کۆین، ἀρχιερεύς). ئەم زاراوەیە بۆ هەر قەشەیەکی مەسیحی بەکارهات، بەڵام لە سەدەی ١١ەوە بە شێوەیەکی باو بە تایبەتی ئاماژەیە بۆ قەشەی ڕۆما، لە کتێبی (Annuario Pontificio) وەک یەکێک لە نازناوە فەرمییەکانی پاپا ناوی "پاپای باڵای کڵێسای گشتگیر" (بە لاتینی: Summus Pontifex Ecclesiae Universalis) دەخاتە ڕوو. هەروەها بە شێوەیەکی باو پێی دەوترێت پاپای باڵا یان پاپای سەروەر.
بەندەی بەندەکانی خوا
هەرچەندە وەسفی "خزمەتکاری بەندەکانی خودا" (بە لاتینی: servus servorum Dei) لەلایەن سەرکردەکانی دیکەی کڵێساشەوە بەکارهێنرا، لەوانە ئۆگستین لە هیپۆ و بەنێدکت لە نورسی، بەڵام بۆ یەکەمجار بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک نازناوی پاپا لەلایەن گریگۆری مەکدۆنیەوە بەکارهێنرا.
جل و بەرگی پاپا
جلوبەرگی پاپا لە پاپا پیۆسی پێنجەم (١٥٦٦-١٥٧٢ حوکمڕانی کردووە)ـەوە سەرچاوەی گرتووە، زۆرجار شانازی بەوە دەکرێت کە ئەو دابونەریتەی کە پاپا جلی سپی لەبەر دەکات، بە بەردەوامبوون لە دوای هەڵبژاردنی لە خووی سپی پێستی ڕێبازی دۆمینیکان، سەرچاوەی گرتووە. سەرەتاییترین بەڵگەنامە بۆ جلوبەرگی پاپا، کتێبی ئۆردۆ سێزدەهەمە، کە کتێبێکی ڕێوڕەسمەکانە و لە نزیکەی ساڵی ١٢٧٤ کۆکراوەتەوە. کتێبەکانی ڕێوڕەسمەکانی دواتر باس لە پاپا دەکەن کە پۆشاکێکی سوور و مۆزێتا و کاماورۆ و پێڵاوی لەبەردایە و کاسۆک و جۆرابێکی سپی لەبەردایە. زۆرێک لە وێنە هاوچەرخەکانی پێشینەکانی سەدەی ١٥ و ١٦ی پیۆسی پێنجەم نیشان دەدەن کە کاسۆکێکی سپی هاوشێوەی ئەویان لەبەردایە.
پێگەی نێودەوڵەتی
بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان، سەرۆکی دەوڵەتی خزمەتکار، پارێزبەندی سەروەری لە دەسەڵاتی دادگاکانی وڵاتانی دیکە هەیە، هەرچەندە لە دەسەڵاتی دادگا نێودەوڵەتییەکان نییە. ئەم پارێزبەندییە هەندێکجار بە شێوەیەکی تر بە "پارێزبەندی دیپلۆماسی" ناودەبرێت، کە بە توندی ئەو پارێزبەندییەیە کە نوێنەرانی دیپلۆماسی سەرۆکی دەوڵەتێک بەدەستی دەهێنن. یاسای نێودەوڵەتی وەک یەکسانی یاسایی دەوڵەتێک مامەڵە لەگەڵ کورسیی پیرۆز دەکات کە لە بنەڕەتدا حکوومەتی ناوەندی کڵێسای کاسۆلیکییە. زۆربەی وڵاتانی جیهان هەمان فۆڕمی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ کورسیی پیرۆزدا دەپارێزن کە لەگەڵ دەوڵەتەکانی تردا دەیکەن. تەنانەت ئەو وڵاتانەی کە ئەو پەیوەندییە دیپلۆماسیانەیان نییە بەشداری لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەکەن کە کورسیی پیرۆز ئەندامی تەواوەتییە. پارێزبەندی سەروەری ناکۆکییەکانی پەیوەست بە مامەڵە بازرگانییەکان ناگرێتەوە و یەکە حکوومییەکانی کورسیی پیرۆز واتە پاپا، دەتوانن لە دادگا بازرگانییە بیانییەکان ڕووبەڕووی دادگاییکردن ببنەوە.
دژە پاپاکان
بە شێوەیەکی نەریتی ئەم زاراوەیە بۆ ئەو داواکارانە تەرخان دەکرا کە شوێنکەوتوویەکی بەرچاویان لە کاردیناڵەکان یان پیاوانی ئایینی دیکە هەیە. بوونی دژە پاپا بەزۆری دەگەڕێتەوە بۆ مشتومڕی عەقیدەی لەناو کڵێساکەدا (بیدعە) یان بەهۆی سەرلێشێواوییەوە کە کێ پاپای شەرعییە لەو کاتەدا (شیسم). بە کورتی لە سەدەی پازدەهەمدا سێ هێڵی جیاوازی پاپاکان ئیدیعای ڕەسەنایەتییان دەکرد. تەنانەت کاسۆلیکەکانیش هەموویان لەسەر ئەوە کۆک نین کە ئایا هەندێک کەسایەتی مێژوویی پاپا بوون یان دژە پاپا. هەرچەندە بزووتنەوەکانی دژە پاپا لە سەردەمێکدا گرنگ بوون، بەڵام ئێستا بە شێوەیەکی زۆر هۆکاری بچووکی پەراوێزخراون.
