ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
١٩١٨؛ هێڵی کاتی پێشهاتە گەورەکان
هێرشی بەهاری ئەڵمانیا
لودندۆرف پلانی (ئۆپەراسیۆنی مایکل) بۆ هێرشی ساڵی ١٩١٨ بۆ سەر بەرەی ڕۆژاوا داڕشت. هێرشی بەهار بە زنجیرەیەک فێڵ و پێشڕەوی هەوڵیدا هێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا دابەش بکات. سەرکردایەتی ئەڵمانیا هیوای خواست پێش گەیشتنی هێزی بەرچاوی ئەمریکا کۆتایی بە شەڕەکە بهێنێت. ئۆپەراسیۆنەکە لە ٢١ی ئازاری ١٩١٨ بە هێرشکردنە سەر هێزەکانی بەریتانیا لە نزیک سانت کوینتین دەستیپێکرد. هێزەکانی ئەڵمانیا پێشڕەوییەکی بێ وێنەیان بە درێژایی ٦٠ کیلۆمەتر بەدەستهێنا.بە گواستنەوەی سەربازەکان بۆ بەرەی ڕۆژاوا، ئەرکانی گشتیی ئەڵمانیا هیوای خواست پێش هاتنی هێزی بەهێزی بەرچاوی ئەمریکی سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوە بەدەستبهێنێت.
خەندەقەکانی بەریتانی و فەرەنسی بە بەکارهێنانی تاکتیکی دزەکردنی نوێ کە ناوی تاکتیکی هوتیەر بوو، بە ناوی ژەنەڕاڵ ئۆسکار ڤۆن هوتیێرەوە، لەلایەن یەکە ڕاهێنراوەکانی تایبەتەوە کە پێیان دەگوترا سەربازانی زریان بە شێوەیەک لە شێوەکان لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیر کران. پێشتر هێرشەکان بە بۆردومانی تۆپخانەی درێژخایەن و هێرشی بەکۆمەڵ تایبەتمەند بوون. بەڵام لە هێرشی بەهاری ساڵی ١٩١٨دا، لودێندۆرف تەنها بۆ ماوەیەکی کورت تۆپخانەی بەکارهێنا و لە خاڵە لاوازەکاندا دزەی کردە نێو گرووپە بچووکەکانی پیادە. هێرشیان کردە سەر ناوچەکانی فەرماندەیی و لۆجستی و خاڵەکانی بەرخۆدانیان تێپەڕاند. پاشان هێزی پیادەی چەکداری قورستر ئەم پێگە دابڕاوانەیان لەناوبرد.
بەرەکە گواسترایەوە بۆ ماوەی ١٢٠ کیلۆمەتر لە پاریسەوە. سێ دەمانچەی قورسی هێڵی ئاسنی کروپ ١٨٣ گولـلەیان ئاراستەی پایتەخت کرد و بەهۆیەوە زۆرێک لە خەڵکی پاریس هەڵهاتن. هێرشی سەرەتایی ئەوەندە سەرکەوتوو بوو کە کایزەر ویلهێلمی دووەم ٢٤ی ئازاری بە پشووی نیشتمانی ناساند. زۆرێک لە ئەڵمانییەکان پێیان وابوو سەرکەوتن نزیکە. بەڵام دوای شەڕێکی سەخت هێرشەکە ڕاگیرا. ئەڵمانییەکان بەهۆی نەبوونی تانک یان تۆپخانەی ماتۆڕدارەوە نەیانتوانی دەستکەوتەکانیان بچەسپێنن. هەروەها کێشەکانی دووبارە دابینکردنەوەی کەلوپەل بەهۆی زیادبوونی مەوداکانەوە خراپتر بوو و لە زۆرێک لە شوێنەکان کەرەستەکان نەدەگەیەنران.
دوای ئۆپەراسیۆنی مایکل، ئەڵمانیا ئۆپەراسیۆنی جۆرجێتی دژی بەندەرەکانی باکووری کەناڵی ئینگلیزی دەستپێکرد. هاوپەیمانان دوای دەستکەوتی سنوورداری خاکی لەلایەن ئەڵمانیاوە، ئەو هەڵمەتەیان ڕاگرت. پاشان سوپای ئەڵمانیا لە باشوور ئۆپەراسیۆنی بلوچەر و یۆرکی ئەنجامدا، بە شێوەیەکی بەرفراوان پاڵیان بە پاریسەوە نا. ئەڵمانیا لە ١٥ی تەممووزدا ئۆپەراسیۆنی مارن (شەڕی دووەمی مارن)ی دەستپێکرد، لە هەوڵێکدا بۆ گەمارۆدانی ڕیمس. هێرشی پێچەوانە کە لە ئەنجامدا هاتە ئاراوە، بووە هۆی هێرشی سەد ڕۆژە، کە یەکەم هێرشی سەرکەوتووی هاوپەیمانان بوو لە شەڕەکەدا. تا ٢٠ی تەممووز، ئەڵمانییەکان پاشەکشەیان کردبوو بۆ هێڵەکانی دەستپێکردنیان. قوربانیانی ئەڵمانیا لە نێوان مانگەکانی ئازار و نیسانی ١٩١٨، زیاتر لە ٢٧٠ هەزار کەس بوون، لەنێویاندا زۆرێک لە سەربازەکانی زریان.
لەم نێوەندەدا ئەڵمانیا لە ناوخۆدا خەریک بوو بڕوخێت. خۆپیشاندانی دژە شەڕ زۆر بوو و مۆڕاڵی سوپادا دابەزی کە بەرهەمی پیشەسازی نیوەی ئاستی ساڵی ١٩١٣ بوو.
سەد ڕۆژ هێرش
هێرشی دژە هاوپەیمانان کە بە هێرشی سەد ڕۆژ ناسراوە، لە ٨ ی ئابی ١٩١٨ دەستی پێکرد، بە شەڕی ئەمینس. شەڕەکە زیاتر لە ٤٠٠ تانک و ١٢٠ هەزار سەربازی بەریتانی و دۆمینیون و فەرەنسی بەشداربوو و لە کۆتایی یەکەم ڕۆژیدا بۆشایییەک بە درێژایی ٢٤ کیلۆمەتر لە هێڵەکانی ئەڵمانیادا دروست بوو. بەرگریکارانی ئەڵمانیا داڕمانی بەرچاویان لە مۆڕاڵدا نیشان دا، ئەمەش وایکرد لودندۆرف ئەم ڕۆژە بە "ڕۆژی ڕەشی سوپای ئەڵمانیا" ناوببات. دوای پێشڕەوییەک تا ٢٣ کیلۆمەتر، بەرخۆدانی ئەڵمانیا توند بووەوە و شەڕەکە لە ١٢ی ئاب کۆتایی هات.
لەبری ئەوەی بەردەوام بن لە تێکشکاندنی ئەو هێڵە وەک هەمیشە، هاوپەیمانان سەرنجیان بۆ شوێنێکی دیکە گواستەوە. سەرکردەکانی هاوپەیمانان درکیان بەوە کردبوو کە بەردەوامبوون لە هێرشێک دوای ئەوەی بەرخۆدان زیاد بوو، بەفیڕۆدانی ژیانە و باشترە هێڵێک بگەڕێننەوە نەک هەوڵبدەن بەسەریدا بڕۆن و تێیپەڕێنن. بەوەش دەستیان کرد بە هێرشکردن بە مەبەستی خێرا بۆ ئەوەی سوود لە پێشڕەوییە سەرکەوتووەکانی لایەنەکان وەربگرن، پاشان کاتێک هەر هێرشێک لە شوێنێک لاواز دەبوو پاڵپشتی دەکرا و گەر شوێنێکیش هێرشی بکردایە بەرەو پێشەوەی هاوپەیمانان دەیانشکاند.
لودێندۆرف لە ١١ی ئابدا دەستلەکارکێشانەوەی خۆی پێشکەش بە کایزەر کرد و ئەویش ڕەتیکردەوە. لە ١٣ی ئاب، ڕاوێژکار و وەزیری دەرەوە ڕێککەوتن کە شەڕەکە ناتوانرێت لە ڕووی سەربازییەوە کۆتایی پێبهێنرێت. نەمسا و هەنگاریا هۆشدارییان دا کە تەنیا تا مانگی کانوونی دووەم دەتوانن درێژە بە شەڕەکە بدەن و لودێندۆرف پێشنیاری دانوستانی ئاشتیی دەستبەجێی کرد.
شەڕی ئەلبێرت
هێزەکانی بەریتانیا و دۆمینیون قۆناغی داهاتووی هەڵمەتەکەیان بە شەڕی ئەلبێرت لە ٢١ی ئاب دەستپێکرد. هێرشەکە لەلایەن فەرەنسییەکانەوە فراوانتر کرا. لە ماوەی هەفتەی کۆتایی مانگی ئابدا، فشارەکانی هاوپەیمانان بە درێژایی بەرەیەکی ١١٠ کیلۆمەتر لە دژی دوژمن قورس و بێ وەستان بوو.
لە بەرانبەر ئەم پێشڕەوییانەدا، لە ٢ی ئەیلوولدا ئۆبێرستێ هیرێسلایتونگ ("فەرماندەیی باڵای سوپای ئەڵمانیا") فەرمانی کشانەوەی لە باشوور بۆ هێڵی هیندنبێرگ دەرکرد. لە نزیکەی چوار هەفتەی شەڕدا کە لە ٨ی ئاب دەستی پێکرد زیاتر لە ١٠٠ هەزار ئەڵمانی بە دیل گیران. لە ١٠ی ئەیلوولدا هیندنبێرگ داوای هەنگاوەکانی ئاشتیی کرد بۆ ئیمپراتۆر چارڵزی نەمسا و ئەڵمانیا و داوای نێوەندگیری لە هۆڵەندا کرد. لە ١٤ی ئەیلوول نەمسا یاداشتێکی بۆ هەموو شەڕکەر و بێلایەنەکان نارد کە پێشنیاری کۆبوونەوەیەکی کرد بۆ دانوستانەکانی ئاشتی لەسەر خاکێکی بێلایەن، لە ١٥ی ئەیلوول ئەڵمانیا پێشنیاری ئاشتی بۆ بەلجیکا کرد. هەردوو پێشنیاری ئاشتی ڕەتکرانەوە.
پێشڕەویی هاوپەیمانان بۆ هێڵی هیندنبێرگ
لە مانگی ئەیلوولدا هاوپەیمانان پێشڕەوییان بۆ هێڵی هیندنبێرگ لە باکوور و ناوەڕاست کرد. ئەڵمانییەکان بەردەوام بوون لە بەرەنگاربوونەوەی چالاکییە بەهێزەکانی پاسەوانی دواوە و چەندین هێرشی بەرپەرچدانەوەیان دەستپێکرد، بەڵام پێگە و بنکە دەرەکییەکانی هێڵەکە بەردەوام بوون لە شکان، لە ٢٤ی ئەیلوولدا هێرشێک لەلایەن هەردوو ئینگلیز و فەرەنسییەوە لە ماوەی ٣ کیلۆمەتر لە سانت کوینتینەوە هات. ئەڵمانییەکان پاشەکشەیان کردبوو بۆ پێگەکانی خۆیان بەدرێژایی هێڵی هیندنبێرگ. هەر لەو ڕۆژەدا فەرماندەیی باڵای سوپای ئەمریکا سەرکردەکانی لە بەرلین ئاگادار کردەوە کە دانوستانەکانی ئاگربەست حەتمییە.
هێرشی کۆتایی بۆ سەر هێڵی هیندنبێرگ بە هێرشی میوز-ئارگۆن دەستی پێکرد، کە لەلایەن سەربازانی ئەمریکا و فەرەنساوە لە ٢٦ی ئەیلوول بەردەوام بوو. هەفتەی دواتر، یەکەکانی هاوبەشی ئەمریکی و فەرەنسی لە شەڕی بلان مۆنتی ڕیج لە شامپاین هاتنە ناوەوە و ئەڵمانییەکانیان ناچار کرد لە بەرزاییە فەرماندەییەکان دەربچن و بەرەو سنووری بەلجیکا بڕۆن. لە هەشتی تشرینی یەکەمدا جارێکی دیکە هێڵەکە لەلایەن سەربازانی بەریتانیا و دۆمینیون لە شەڕی کامبرای ڕووخێنرا. سوپای ئەڵمانیا ناچار بوو بەرەی خۆی کورت بکاتەوە و هۆڵەندا بەکار بهێنێت.
کاتێک بولگاریا لە ٢٩ی ئەیلوولدا ئاگربەستێکی جیاوازی واژۆکرد، لودێندۆرف کە چەند مانگێک بوو لە ژێر فشارێکی زۆردا بوو، تووشی شتێکی هاوشێوەی تێکچوون بوو. داڕمانی باڵکان بەو واتایە بوو کە ئەڵمانیا خەریک بوو پێداویستییە سەرەکییەکانی نەوت و خۆراک لەدەست بدات. یەدەگەکانی بەکارهێنرابوو، تەنانەت لە کاتێکدا سەربازە ئەمریکییەکان بەردەوام بە ڕێژەی ١٠ هەزار لە ڕۆژێکدا دەگەیشتن.
پێشکەوتنی بەرەی مەقدۆنی
هێزەکانی هاوپەیمانان لە ١٥ی ئەیلوولدا لە دوو خاڵە سەرەکییەکان دەستیان بە هێرشی ڤاردار کرد: جەمسەری دۆبرۆ و نزیک دەریاچەی دۆجران. لە شەڕی جەمسەری دۆبرۆدا، سوپای سربیا و فەرەنسا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا دوای شەڕێکی سێ ڕۆژە بە قوربانییەکی تاڕادەیەک کەم، و دواتر پێشکەوتنێکیان لە بەرەکەدا بەدەستهێنا، ئەمەش شتێک بوو کە بە دەگمەن لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا بینرا. دوای ئەوەی بەرەکە شکێندرا، هێزەکانی هاوپەیمانان دەستیان کرد بە ڕزگارکردنی سربیا و لە ٢٩ی ئەیلوول گەیشتنە شاری سکۆپیا و دوای ئەوە بولگاریا لە ٣٠ی ئەیلوولدا ئاگربەستی لەگەڵ هاوپەیمانان واژۆ کرد.
سوپای هاوپەیمانان درێژەیان بە ئازادکردنی سربیا دا لە کاتێکدا ئەڵمانیا هەوڵیدا بە ناردنی هێز لە ڕۆمانیا هێڵی پێشەوەی نوێ لە نزیک نیش دابمەزرێنێت. دوای ئەوەی سوپای سربیا لە ١١ی تشرینی یەکەمدا هاتە ناو شاری نیش، ئەڵمانیا نەمسا-مەجارستانی بەجێهێشت بۆ ئەوەی بەرەی بەڵکان ڕێکبخات. لە ١ی تشرینی دووەمدا هێزەکانی سربیا بەلگرادیان ئازاد کرد و دەستیان کرد بە بەزاندنی سنووری نەمسا-مەجارستان. نەمسا-مەجارستان لە ڕووی سیاسییەوە هەڵوەشابوویەوە و لە ٣ی تشرینی دووەمدا ئاگربەستی لەگەڵ ئیتاڵیا واژۆ کرد و ئەڵمانیا بە تەنیا لە ئەورووپا مایەوە. لە ٦ی تشرینی دووەمدا سوپای سربیا لە ٩ی تشرینی دووەمدا سەرایڤۆ و نۆڤی سادی ئازاد کرد. گەلانی نائەڵمانی لە نەمسا-مەجارستان دەستیان کرد بە ڕێکخستنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە خاکی نەمسا-مەجارستان.
شۆڕشی ئەڵمانیا ١٩١٨-١٩١٩
هەواڵی نزیکبوونەوەی شکستی سەربازیی ئەڵمانیا لە سەرانسەری هێزە چەکدارەکانی ئەڵمانیادا بڵاوبووەوە و مەترسی یاخیبوون زۆر بوو. لە باکووری ئەڵمانیا، شۆڕشی ئەڵمانیا لە ساڵانی ١٩١٨-١٩١٩ لە کۆتاییەکانی تشرینی یەکەمی ١٩١٨ دەستیپێکرد. یەکەکانی هێزی دەریایی ئەڵمانیا ڕەتیانکردەوە بڕۆنە کۆتا شەڕ. ڕاپەڕینی دەریاوانەکان کە دواتر لە بەندەرەکانی دەریایی ویلهێلمشاڤن و کیل بەدوای خۆیدا هێنا، لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا بەسەر هەموو وڵاتەکەدا بڵاوبووەوە و بووە هۆی ڕاگەیاندنی کۆمار لە ٩ ی تشرینی دووەمی ١٩١٨، دوای ماوەیەکی کەم دەستلەکارکێشانەوەی کایزەر ویلهێلمی دووەمی بەدوای خۆیدا هێنا.
خۆبەدەستەوەدانی حکوومەتی نوێی ئەڵمانیا
لەگەڵ لەرزین و لەدەستدانی متمانەی بەرفراوان بە کایزەر کە بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوە و هەڵاتنی لە وڵات، ئەڵمانیا بەرەو خۆبەدەستەوەدان هەنگاوی نا. شازادە ماکسیمیلیانی بادن لە ٣ی تشرینی یەکەمدا وەک ڕاوێژکاری ئەڵمانیا بەرپرسیارێتی حکوومەتێکی نوێی گرتە ئەستۆ بۆ دانوستان لەگەڵ هاوپەیمانان. دانوستانەکان لەگەڵ سەرۆک ویڵسن دەستبەجێ دەستیپێکرد، بەو هیوایەی کە مەرجی باشتر لە بەریتانیا و فەرەنسی پێشکەش بکات. ویڵسن داوای دەسەڵاتی پاشایەتی دەستووری و کۆنترۆڵی پەرلەمانی کرد بەسەر سوپای ئەڵمانیادا. کایزەر و پاشاکان و فەرمانڕەوا بۆماوەییەکانی دیکە هەموویان لە دەسەڵات دوورخرانەوە و ویلهێلم بەرەو دەربەدەری لە هۆڵەندا هەڵهات. بەوەش ئەڵمانیایەکی نوێ بە ناوی کۆماری ڤایمار دروست کرا.
