ناوه‌ڕۆك
بەدۆلارکردن چییە؟
بەدۆلارکردن یان دۆلاراندن (بە ئینگلیزی: Dollarization، بە عەرەبی: الدولرة) زاراوەیەکە بۆ ئەو کاتەی کە دۆلاری ئەمریکی جگە لە دراوی ناوخۆیی وڵاتێکی تر یان لەبری دراوی وڵاتێکی تر بەکاردەهێنرێت. ئەو پرۆسەیەیە کە وڵاتێک بڕیار دەدات دوو دراو بەکاربهێنێت، دراوی ناوخۆیی و بە گشتی دراوێکی بەهێزتر و جێگیرتر وەکوو دۆلاری ئەمریکی.
بەدۆلارکردن بەزۆری کاتێک ڕوودەدات کە دراوی وڵاتێک بەکارهێنانی خۆی وەک دراوێکی ئاڵوگۆڕکردن لەدەست بدات، بەهۆی هەڵاوسانی زۆر یان ناسەقامگیرییەوە.
تێگەیشتن لە بەدۆلارکردن
بەدۆلارکردن بەزۆری لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا ڕوودەدات، کە دەسەڵاتی دراوی ناوەندی لاوازە یان ژینگەیەکی ئابووری ناسەقامگیری هەیە.
دەتوانێت وەک سیاسەتێکی دراوی فەرمی یان وەک پرۆسەیەکی دیفاکتۆی بازاڕ ڕووبدات، لە ڕێگەی فەرمانی فەرمی یان لە ڕێگەی پەسەندکردنی لەلایەن بەشداربووانی بازاڕەوە، دۆلاری ئەمریکی وەک ئامرازێکی ئاڵوگۆڕی پەسەندکراوی گشتی بۆ بەکارهێنان لە مامەڵەکانی ڕۆژانە لە ئابووری وڵاتێکدا دەناسرێتەوە. هەروەها هەندێک جار دۆلار پێگەی فەرمی وەک پارەی یاسایی لە وڵاتدا وەردەگرێت. هۆکاری سەرەکی بەدۆلارکردن بۆ وەرگرتنی سوودی سەقامگیری زیاترە.
بۆ نموونە هاوڵاتیانی وڵاتێک لەناو ئابوورییەکدا کە هەڵاوسانێکی بەربڵاوی بەسەردا دێت، ڕەنگە هەڵبژێرن کە دۆلاری ئەمریکی بەکاربهێنن بۆ ئەنجامدانی مامەڵەی ڕۆژانە لە بری دراوی ناوخۆیی، بەو پێیەی هەڵاوسان بەهای دراو لەدەست دەدات.
لایەنێکی تری بەدۆلارکردن ئەوەیە کە وڵات بە دەستکاریکردنی خستنەڕووی پارەی خۆی، دەستبەرداری بەشێک لە تواناکانی لە ڕێگەی سیاسەتی دراوییەوە دەبێت بۆ کاریگەریکردن لەسەر ئابوورییەکەی.
ئەو وڵاتەی بەدۆلارکردن دەکات بە شێوەیەکی کاریگەر سیاسەتی دراوی خۆیان دەبەخشێتە یەدەگی فیدراڵی ئەمریکا (بانکی ناوەندیی ئەمریکا). ئەمە دەتوانێت هۆکارێکی نەرێنی بێت، چونکە سیاسەتی دراوی ئەمریکا لە بەرژەوەندی ئابووریی ئەمریکا دانراوە نەک بەرژەوەندی ئەو وڵاتانەی بەدۆلارکردن دەکەن. بەڵام دەتوانێت سوودبەخشیش بێت ئەگەر سیاسەتی دراوی ئەمریکا یارمەتیدەر بێت.
هەروەها لەوانەیە ئەوەش هەبێت کە دەسەڵاتە ناوخۆییەکان خۆیان سەلماندبێت کە ناکارامەن لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دراوی خۆیان. بە وازهێنان لە سیاسەتی دراوی سەربەخۆ دەتوانێت وڵاتی بەدۆلارکەر خۆی لە دۆلار نزیک بکاتەوە.
هاوکات ئەو وڵاتە بچووکانەی کە بە قەبارەیەکی تاڕادەیەک زۆر بازرگانی لەگەڵ ئەمریکادا دەکەن و پەیوەندییەکی ئابووری بەهێزیان لەگەڵ ئەمریکادا هەیە، سوودمەند دەبن.
شیکردنەوەی بەدۆلارکردن
لە دوای وازهێنان لە ستانداردی زێڕ لە سەرەتای جەنگی جیهانیی یەکەم و کۆنفرانسی بریتۆن وۆدز لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم، هەندێک وڵات بە نائومێدیەوە بەدوای ڕێگایەکدا دەگەڕان بۆ بەرەوپێشبردنی سەقامگیری ئابووری جیهانی و خۆشگوزەرانی خۆیان.
بۆ زۆربەی ئەم وڵاتانە، ڕێگەی گونجاو بۆ بەدەستهێنانی سەقامگیری دراو، بریتی بووە لە پەیوەستکردنی دراوی ناوخۆیی بە دراوێکی گەورەتر و جێگیرترەوە، وەکوو دۆلاری ئەمریکی.
بەڵام بژاردەیەکی تر بریتییە لە وازهێنان لە دراوی ناوخۆیی لە بەرژەوەندی بەکارهێنانی تایبەتی دۆلاری ئەمریکی، یان دراوێکی تری گەورەی نێودەوڵەتی وەک یۆرۆ. ئەمەش بە بەدۆلارکردنی تەواو ناسراوە.
سوودەکانی بازرگانی لە بەدۆلارکردن
یەکێک لە سوودە بەهێزەکانی بەدۆلارکردن بۆ وڵاتانی بچووکتر و کەم پێشکەوتوو توانای بازرگانیکردنە بە دراوێک کە بەهێزتر و زیاتر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دانپێدانراوە.
زۆرجار کاریگەری ئەرێنی لەسەر بازرگانی نێودەوڵەتی بۆ وڵاتەکان بەدوای خۆیدا دەهێنێت، چونکە ئەو دراوە دەرەکییەی کە بەکاریدەهێنن زیاتر قبوڵکراوە و دەتوانێت جێگیرتر بێت و کەمتر تووشی ناجێگیری بازاڕ بێت.
بەدۆلارکردن دەتوانێت کاریگەری درێژخایەنی هاندانی زیاتری بازرگانی نێودەوڵەتی بۆ دامەزراندنی ئۆفیسی ناوخۆیی، بۆ سوودوەرگرتن لە دراوی جێگیر و یارمەتیدانی ئابوورییە ناوخۆییەکان بۆ گەشەپێدانی خێراتر بەرەوپێش ببات.
سوودەکانی پیشەسازی دارایی و وەبەرهێنان لەگەڵ بەدۆلارکردن
بەدۆلارکردن دەتوانێت هاندانی وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەکی (FDI) دابین بکات. کاتێک تاکە وەبەرهێنەرەکان یان کۆمپانیاکان دەبینن کە دراوی ناوخۆیی هەرێمێک پێشتر جێگیرکراوە، پێویست ناکات کرێی نرخی ئاڵوگۆڕکردن بدەن یان چاودێریکردنی هەڵاوسانی دراوەکان بکەن، لەوانەیە ئەگەری وەبەرهێنان و فراوانکردنی کارەکانیان بۆ ئەو وڵاتە زیاتر بێت.
کۆمپانیاکان دەبینن کە ئەو داهاتەی لە کاتی ئەنجامدانی کارەکان لە وڵاتێکی گەشەسەندوودا بەدەستی دەهێنن کە بەدۆلارکردنی ناتەواو یان تەواو بەکاردەهێنن، دەتوانێت مەترسییەکانیان کەم بکاتەوە و داهاتیان بە دراوێکی جێگیرتر دەستبکەوێت.
مەترسییەکانی بەدۆلارکردن
بەدۆلارکردن مەترسی لەدەستدانی سەربەخۆیی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. کاتێک وڵاتێک دراوی خۆی دروست ناکات و پەرەی پێنادات، مەترسی ئەوەی لەسەرە ڕێگە بە سیاسەتی دراوی خۆی بدات کە لەلایەن وڵاتێکی بیانییەوە کۆنترۆڵ بکرێت.
ئەگەر وڵاتی گەشەسەندووی خاوەن دراوەکە و ئەو وڵاتەی کە دراوەکەی وەرئەگرن، بچنە ناو پەیوەندییەکی سیاسییەوە کە مشتومڕی لەسەرە، ئەوە دەتوانێت کارەسات بۆ ئەو وڵاتە تازەپێگەیشتووە دروست بکات کە پشت بە دراوێک دەبەستێت کە هی وڵاتی خۆی نییە. ڕەنگە گەشەکردنی تەواو بۆ هەر وڵاتێک قورس بکات ئەگەر کۆنترۆڵی پارە و دراوی ناو نەتەوەکەی خۆی نەبێت و نەکات.
جگە لەوەش، وڵاتێک دەتوانێت هەڵبژێرێت کە دراوەکەی لە هەر وڵاتێکی تردا قەدەغە بکات. ئەوە لە دەرەوەی دەسەڵاتی وڵاتی دراو هەڵگرەکە دەبێت بۆ کۆنترۆڵکردن و دەتوانێت وڵاتی خاوەن دراوەکە بیانخاتە دۆخێکی زۆر سەختەوە، کە لەوانەیە ببینن ئەو دراوە بیانییەی کە بە پلەی یەکەم بەکاریدەهێنن سنووردار کراوە و لە ئابوورییەکەیان دوورخراوەتەوە.
ئەم جۆرە مەترسیانە دەبێت بە وردی لەلایەن هەر وڵاتێکەوە لەبەرچاو بگیرێت کە بەدۆلارکردن چی بەدۆلارکردنی ناتەواو یان تەواو بکات، وەک بەردی بناغەی سیاسەتی ئابووری و دارایی خۆی وەربگرێت.
نموونەیەک لە بەدۆلارکردن
زیمبابۆی تاقیکردنەوەی بەدۆلارکردنی ئەنجامدا بۆ ئەوەی بزانێت ئایا پەسەندکردنی دراوی بیانی دەتوانێت هەڵاوسانی بەرز ڕابگرێت و ئابوورییەکەی سەقامگیر بکات. هەڵاوسانی دۆلاری زیمبابۆی لە مانگی تەممووزی ٢٠٠٨ـدا گەیشتە ڕێژەی ٢,٢ ملیۆن لە سەد.
وەزیری دارایی بە وەکالەت ڕایگەیاند کە دۆلاری ئەمریکی وەک پارەی یاسایی بۆ ژمارەیەکی هەڵبژێردراوی بازرگان و فرۆشیارانی تاکەکەسی وەرئەگیرێت. دوای تاقیکردنەوەکە وەزیری دارایی ڕایگەیاند کە وڵاتەکەی دۆلاری ئەمریکی پەسەند دەکات، بە یاساییکردنی بەکارهێنانی گشتی لە ساڵی ٢٠٠٩ و دواتر بەکارهێنانی دۆلاری زیمبابۆی لە ساڵی ٢٠١٥ـدا ڕاگرت.
بەدۆلارکردن لە زیمبابۆی دەستبەجێ کاری بۆ کەمکردنەوەی هەڵاوسان کرد. ئەمەش ناسەقامگیریی ئابووریی گشتیی وڵاتەکەی کەمکردەوە، بووە هۆی ئەوەی ڕێگە بە هاوڵاتییان بدات توانای کڕینیان زیاد بکەن و گەشەی ئابووری زیاتر بەدەست بهێنن. سەرەڕای ئەوەش، پلاندانانی ئابووری درێژخایەن بۆ وڵاتەکە ئاسانتر بوو، بەو پێیەی دۆلاری جێگیر هەندێک وەبەرهێنانی بیانی بۆ خۆی ڕاکێشا.
بەڵام بەدۆلارکردن بۆ وڵاتەکە کەموکورتیشی هەبوو. هەموو سیاسەتێکی دراو لەلایەن ئەمریکاوە دروست دەکرا و جێبەجێ دەکرا کە چەند لە زیمبابۆیەوە دوورە. ئەو بڕیارانەی کە لەلایەن یەدەگی فیدراڵیەوە دەدرا لە کاتی دروستکردن و دەرکردنی سیاسەتدا بەرژەوەندییەکانی زیمبابۆی لەبەرچاو نەدەگرت، وڵاتەکە دەبوو هیوای ئەوە بخوازێت کە بڕیارەکان سوودی هەبێت.
لە ساڵی ٢٠١٩ـدا زیمبابۆی ڕێڕەوی خۆی پێچەوانە کردەوە و لە مانگی شوباتدا دۆلارێکی نوێی زیمبابۆی کە بە “دۆلاری یەکلاکردنەوەی گشتی لە کاتی ڕاستەقینەدا” ناسراوە، بەکارهێنانی دۆلاری ئەمریکی و دراوە بیانییەکانی تری لە مانگی حوزەیران قەدەغە کرد.
هەڵاوسان لە دۆلاری نوێی زیمبابۆی زۆر بەرز بووە، بەڵام بەکارهێنانی بەرچاوی دۆلاری ئەمریکی وەک دراوی بازاڕی ڕەش بەردەوامە.
سەرەڕای ئەو گژنێیانە، لە ساڵی ٢٠٢٢ـەوە زیمبابۆی ڕایگەیاندووە کە هیچ نیازێکیان نییە بۆ بە دۆلارکردن بگەڕێنەوە.
لایەنە باش و خراپەکانی یەکەیەکی دراوی هاوبەش
لایەنە باشەکانی وەکوو، زیادبوونی قەبارەی بازرگانی، سیاسەتی دراوی سەقامگیر بۆ وڵاتانی تووشبوو بە هەڵاوسان و پابەندبوون بە کۆنترۆڵکردنی نرخەکان.
لایەنە خراپەکانی وەکوو، لەدەستدانی سیاسەتی دراوی سەربەخۆ و داهاتی بەرهەمهێنانی پارە.
ڕوونکردنەوەی لایەنە باشەکانی
زیادبوونی قەبارەی بازرگانی: لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە هاوبەشکردنی دراوێکی هاوبەش بازرگانی نێوان وڵاتان بە ڕێژەی دوو بۆ سێ ئەوەندە بەرز دەکاتەوە.
سیاسەتی دراوی جێگیر بۆ وڵاتانی تووشبوو بە هەڵاوسان: یەکێکی تر لە سوودەکانی یەکەیەکی دراوی هاوبەش سیاسەتێکی دراوی کەمتر ناجێگیرە. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی هەڵاوسان.
پابەندبوون بە کۆنترۆڵکردنی نرخەکان: هەروەها پێدەچێت دۆلارکردن بەڵێنێک بێت بۆ یارمەتیدانی هاندانی گەشەی ئابووری لەو وڵاتەی کە وەریدەگرێت، ئەمەش یارمەتی گەشەی ئابووری وڵاتەکە دەدات.
ڕوونکردنەوەی لایەنە خراپەکانی
لەدەستدانی سیاسەتی دراوی سەربەخۆ: بەدۆلارکردن پێویستی بە نەهێشتنی سیاسەتێکی دراوی سەربەخۆ هەیە کە دەتوانرێت بۆ سەقامگیرکردنی ئابووری وڵات لە کاتی خولەکانی بازرگانیدا بەکاربهێنرێت. بانکە ناوەندییەکانی ئەو وڵاتانەی دراوەکەت لێوەرگرتوون کۆنتڕۆڵی سیاسەتی دراو دەکەن و لە سیاسەتی دراوی وڵاتەکەتدا سەربەخۆ نابیت.
داهات لە بەرهەمهێنانی پارە: هەڵبژاردنی دۆلارکردن قازانجەکانی پەیوەست بە داڕشتنی پارە و دەرکردنی پارە لەدەست دەدات.
