ناوه‌ڕۆك
ناساندن
دەستدرێژیی سێکسی یان لاقەکردن (بە ئینگلیزی: Rape، بە عەرەبی: الاغتصاب) جۆرێکە لە هەراسان‌کردنی سێکسی کە بەزۆری پەیوەندی سێکسی یان جۆرەکانی تری دزەکردنی سێکسی تێدایە بەبێ ڕەزامەندی کەسی بەرانبەر ئەنجام دەدرێت. دەکرێت ئەو کارە بە هێزی جەستەیی، زۆرەملێ، خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات، یان دژی کەسێک ئەنجام بدرێت کە توانای پێدانی ڕەزامەندی دروستی نییە، وەک کەسێک کە بێهۆش بێت، بێتوانا بێت، کەمئەندامیی هزری هەبێت، یان لە خوار تەمەنی یاساییەوە بێت. زاراوەی دەستدرێژیکردن هەندێک جار بە شێوەیەکی گۆڕاو لەگەڵ زاراوەی هەراسان‌کردنی سێکسی بەکاردەهێنرێت.
لە سەرانسەری جیهاندا توندوتیژی سێکسی، لەوانەش دەستدرێژی سێکسی، بە پلەی یەکەم لەلایەن نێرەکانەوە بەرانبەر بە مێینەکان ئەنجام دەدرێت. بەگشتی دەستدرێژیکردنە سەر کەسانی نامۆ کەمترە لە دەستدرێژیکردنە سەر کەسانێک کە قوربانییەکە دەیناسن. دەستدرێژیکردنی شێوە هاوگەڕەزخوازی کەمترین جۆری دەستدرێژییە کە ڕووبدات و زۆرینەی کات لە زیندانەکاندا دەبینرێت.
دەستدرێژی بەربڵاو و سیستماتیک و کۆیلایەتی سێکسی دەتوانێت لە کاتی ململانێی نێودەوڵەتیدا ڕووبدات. ئەم کارانە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگن. هەروەها دەستدرێژی وەک توخمێکی تاوانی جینۆساید ناسراوە کاتێک بە مەبەستی لەناوبردنی تەواوی یان بەشێکی گرووپێکی نەتەوەیی بە ئامانجکراو ئەنجام دەدرێت.
ئەو کەسانەی کە دەستدرێژییان کراوەتە سەر دەشێت تووشی زەبر و نەخۆشیی دەروونی ببن، یان تووشی برینداربوونی سەخت و مەترسی دووگیانی و هەوکردنی سێکسی و نەخۆشی و ڤایرۆسی گواستراوە ببن. لەوانەیە کەسێک لەدوای دەستدرێژیکردنە سەری ڕووبەڕووی توندوتیژی تری وەک هەڕەشە و حاشا لێکردن ببێتەوە لەلایەن کەسانی نزیکی خۆیەوە.
تێبینی: زۆرلێکردن لە سەرجێیکردن و هاندانی ژن بۆ کاری لەشفرۆشی و کۆیلایەتی سێکسی لەلایەن پیاوەکەیەوە، بە دەستدرێژی سێکسی هەژمار دەکرێت.
کاریگەرییەکان
زۆرجار دەستدرێژی وەک دەرکەوتنی ڕق و کینە ڕەگەزی و نەتەوەیی و چینایەتییەکان ڕوون دەکرێتەوە یان بیانووی بۆ دەهێنرێتەوە یان وەک ئەوەی لە سیستمێکی پیاوسالارییەوە سەرچاوەی گرتووە کە تێیدا ژن وەک موڵکی پیاوان سەیر دەکرێت. بنەچەی هەرچییەک بێت، دەستدرێژی تاوانێکی گەورەیە و لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە سیستمی یاسای گشتییان هەیە وەک تاوانێک مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. لە زۆرێک لە دادگاییکردنەکانی دەستدرێژیکردنە سەر، تاوانباربوون یان بێتاوانی تۆمەتبار بەندە بەوەوە کە ئایا قوربانییەکە ڕەزامەندی دەربڕیوە لەسەر جووتبوونی سێکسی یان نا. زۆرجار باسکردنی کێشەکە لە دادگا دەبێتە هۆی ڕووداوی دڵتەزێن و ئابڕووچوون، لە ئەنجامدا زۆرێک لە قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی تاوانەکە ڕاناگەیەنن، یان ڕەتیدەکەنەوە تۆمەتی فشار بخەنە سەر دەستدرێژکارەکانیان.
بەم شێوەیە دەستدرێژی سێکسی هەم کەم ڕاپۆرت دەکرێت و هەم کەم لێپێچینەوەی لەگەڵ دەکرێت. بۆ پاراستنی ژنان لە لێکۆڵینەوەی زەلیلکەر، زۆرێک لە دەسەڵاتەکانی دادوەری یاسای قەڵغانی دەستدرێژییان پەسەند کردووە، کە وادەکات پارێزەری تۆمەتبار نەتوانێت ڕاپۆرتی مێژووی سێکسی تۆمەتبار ببینێت وەک بەڵگە.
ڕاپۆرتی ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی زۆرترین بەرئەنجامەکانی دەستدرێژیی سێکسی بەم شێوەیە دەخاتە ڕوو:
- تێکچوونی نەخۆشییەکانی ژنان
- تێکچوونی زاوزێ
- تێکچوونی سێکسی
- نەزۆکی
- نەخۆشی هەوکردنی حەوز
- ئاڵۆزییەکانی دووگیانی
- لەبارچوون
- تێکچوونی کارکردنی سێکسیی جەستە
- وەرگرتنی نەخۆشی و هەوکردنی سێکسیی گواستراوە، لەوانەش ئایدز
- مردن بەهۆی برینداربوون و خوێنبەربوون
- زیادبوونی مەترسیی خۆکوشتن
- خەمۆکی
- ئازاری درێژخایەن
- تێکچوونی دەروونی و جەستەیی
- لەباربردنی ناپارێزراو
- دووگیانی نەخوازراو
پاڵنەرەکان
پاڵنەرە بنەڕەتییەکانی دەستدرێژیکاران دەتوانن فرەلایەن بن. چەندین هۆکار پێشنیار کراون: تووڕەیی، دەسەڵات، سادیزم، ڕازیبوونی سێکسی، یان مەیلی پەرەسەندن. بەڵام هەندێک هۆکار بەڵگەی بەرچاویان هەیە کە پشتگیریان دەکەن. دەروونناسێکی ئەمریکی بەناوی دەیڤید لیساک دەڵێت: بە بەراورد لەگەڵ دەستدرێژکارانی نەدۆزراو، ئەو دەستدرێژیکارانەی کە دەگیرێن و سزادراون بە شێوەیەکی پێوانەکراو توڕەترن لە ژنان و زیاتر پاڵنەریان بەهۆی خواستی زاڵبوون و کۆنترۆڵکردنیانەوەیە.
دەستدرێژیکاران هەموو جۆرە بیانوو و پاساوێکیان بۆ کردەوەکانیان هەیە. ئەو هۆکارانەی کە ئاماژەیان پێکراوە زۆر هەمەچەشنن. دەستدرێژیی سێکسی لەلایەن مامۆستا، سەرپەرشتیار، باوک، برا، خزم، دراوسێ، هاوڕێ، پیاوانی ئایینی، ناسیاو یان تەنانەت کەسانی نامۆ ئەنجام دەدرێت. سەرەڕای ئەوەی ئایین و کولتوور دەبێتە بەربەستێکی گەورە بۆ نەهێشتنی دەستدرێژییەکان، بەڵام ناتوانن ببنە بەربەستێکی %١٠٠ و پارێزەری تەواو بۆ ڕێگری لەو کارە.
وروژێنەری، هۆمۆفۆبی و ترانسفۆبیک هەموویان بەشدارن لە کولتووری دەستدرێژی. لە هەمان کاتدا، بابەتیکردن و دانانی ژنان لە میدیاکان وەک کاڵایەکی ڕیکلام ڕێگە بە زۆر کەس دەدات کە ژنان بە کەمتر لە نموونەی مرۆڤ ببینن و زیاتر سەرنجیان بۆ جەستەیان بڕوات.
• هۆکارە ئاینییەکان: ئەم فاکتەرە یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی بڵاوبوونەوەی دیاردەی دەستدرێژیی سێکسی پێکدەهێنێت، چونکە ئایین کاریگەری گەورەی پەروەردەیی هەبووە لە بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردە نەرێنییەدا، بەتایبەت کۆمەڵگە ئیسلامییەکان بە گرتنەبەری شێوازێکی پەروەردەیی کە ئەم دیاردەیە لە ڕەگەکانییەوە چارەسەر بکات بە ڕێگریکردن لە تێکەڵبوونی هەڕەمەکی، کە بە یەکێک لە دەرگا گرنگەکانی لادان دادەنرێت، جگە لە دەرکەوتنی جەستەی ڕووت کە هاندەرێکی ترە بۆ دەستدرێژیی سێکسی و زۆرێک لەوانەی دەستدرێژییان بەرانبەر دەکرێت کەسانێک جەستەیان زیاتر لەوانی تر دیار بووە.
• هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان: لەکاتی باسکردنی ئەو فاکتەرە کۆمەڵایەتییانەی کە ڕێژەی تاوانی دەستدرێژییان لە کۆمەڵگاکانماندا بەرزکردەوە، پێویستە باس لە نایەکسانی چینایەتی بەرجەستەی نێوان گرووپە جیاوازەکانی کۆمەڵگە بکرێت، کە دۆخێکی بێزاری و ناڕەزایی کۆمەڵایەتی لای گەنجان دروست کردووە و درک بە نەبوونی دادپەروەری دەکەن لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پرسانەی کە مامەڵە لەگەڵ کێشەکاندا دەکەن، ئەمەش کەشێکی گونجاو بۆ هەموو جۆرە تاوان و دەستدرێژییەک دروست دەکات. لەم بەشەدا پێویستە باس لە دیاردەی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و کحوولیەکان بکرێت، کە دۆخێکی لەدەستدانی دروستکرد کە گەنجان تێیدا دەژین و ڕێگە خۆشکەر بۆیان بەرەو تاوانکاری، چەندین تاوانی دەستدرێژی ئەنجامدراون و خاوەنەکانیان یان پێشتر ماددە هۆشبەرەکانیان بەکارهێناوە یان لە حاڵەتی سەرخۆشیدا بوون، ئەمەش ئەو ڕاستییە پشتڕاست دەکاتەوە کە بڵاوبوونەوەی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان بەشدارییان کردووە لە ڕێژەی بەرزی تاوان و دەستدرێژیکردن.
هەروەها ئەو ژینگە کۆمەڵایەتییەی کە ئەنجامدەرانی تاوانی دەستدرێژیکردنە سەری تێیدا دەژین، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە ئەنجامدانی ئەم تاوانە قێزەونە، بەو پێیەی بەدەست هەڵوەشانەوەیەکی ڕوونی خێزانەوە دەناڵێنن و توندوتیژی لەم جۆرە خێزانانەدا زمانی باڵادەستە، جگە لە نەبوونی سیستمێکی گونجاوی دەوڵەت کە ژینگەیەکی ڕەوشتبەرز دروست بکات، کە پێچەوانەکەی دەبێتە هۆی بونیاتنانی نەوەیەک کە پابەند نەبێت بەو ستانداردە کۆمەڵایەتی و ئەخلاقییانەی کە کۆمەڵگا پەیڕەوی دەکات، بەم شێوەیەش لەدەستدانی ئاسایشی کۆمەڵایەتی دێتە ئاراوە. زۆرێک لە لێکۆڵینەوەکان باسیان لە نەبوونی ڕۆڵی خێزان و ئەو کۆنتڕۆڵە کردووە کە بەسەر ئەندامەکانیدا دەیسەپێنێت، پەروەردەی کۆمەڵایەتی هەڵە، سەرقاڵبوونی دایک و باوک بە کارەوە و دابەزینی بەها ئەخلاقییەکان لەنێو تاکەکاندا هۆکارێکی گرنگن بۆ دروستبوونی دەستدرێژی.
• هۆکاری ئابووری: هۆکارە ئابوورییەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە تەشەنەسەندنی ئەم دیاردە مەترسیدارە، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بێکاری، نەبوونی هەلی کار و بەرزیی ئاستی ژیان، وا دەکات هاوسەرگیری بۆ گەنجان قورس ببێت، لەگەڵ ئەمانەشدا سەرکوتکردنی سێکسی کە هاوڕێی ئەم دۆخەیە ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە لە بڵاوبوونەوەی دەستدرێژی.
• هۆکاری یاسایی: نەبوونی یاسای ڕوون و رێگریکەر کە مامەڵە لەگەڵ دەستدرێژی دەکات رۆڵێکی گرنگی هەبووە لە گەشەکردنی ئەم دیاردەیە، بەهۆی نەبوونی میکانیزمێکی یاسایی ڕوون بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دیاردەیە، لە زۆر حاڵەتدا لەگەڵ بوونی پارێزەرێکی زیرەک، قوربانییەکە دەگۆڕێت بۆ یەکێک لە هۆکارەکانی دەستدرێژیکردنەکە و تاوانبارەکە دەبێتە سکاڵاکەر، بەو هۆیەوە قوربانی بە ئازارەکەی دەمێنێتەوە و تێڕوانینی کۆمەڵگە بۆی دەگۆڕێت، ئەگەر نەکوژرێت.
هەندێک لە یاساکان سزای دەستدرێژی سێکسی بە پارەدان یان زیندانیکردن بۆ ماوەی چەند مانگێک داناوە، هەرچەندە هەندێک یاسا هەن کە سزاکەیان توندتر کردووەتەوە و سزای ١٥ ساڵ زیندانی بۆ ئەو کەسانە داناوە کە دەستدرێژی دەکەنە سەر کەسێکی تر، بەڵام سزای ئایینی لەم ڕووەوە بەهێزترینیانە، کە ئایینی ئیسلام دەستدرێژی وەک بەشێک لە زینا دەبینێت و بەمشێوەیە سزای زینای بەسەردا دەچەسپێت، کە بەردبارانکردنی کەسی دەستدرێژیکارە تاوەکوو دەمرێت.
• هۆکارەکانی ڕاگەیاندن: لەم چوارچێوەیەدا هەندێک میدیا ڕۆڵی بزوێنەری ئارەزوو و حەزەکان دەگێڕن، جگە لە ڕۆڵی خۆیان لە گواستنەوەی هەندێک چەمک و بەها و خوو کە لەگەڵ ستانداردە گشتیەکانی کۆمەڵگەدا ناگونجێت و کاریگەرییەکی بەرچاویان هەیە لەسەر سەرهەڵدانی دەرکەوتنی گەندەڵی و خراپبوونی ڕەوشت کە دەتوانرێت بە ڕوونی لە ژیانی ڕۆژانەدا ببینرێن. زۆرێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندن، لە ڕۆڵی پەروەردەیی خۆیان و بەها ڕاست و دروستەکان دوور کەوتوونەتەوە، و دەستیان کردووە بە بڵاوکردنەوەی چەندین کەرەستە و پەخشکردنی چەندین بەرنامە کە کاریان بۆ تیژکردنەوەی توانا سێکسییەکان کردووە، ئەمەش زۆرێک لە ڕەوشتە ناباوەکان ئاسایی دەکاتەوە و دواتر بەشێوەیەکی خۆکارانە دەبێتە هۆی دروستبوونی هەموو جۆرەکانی دەستدرێژی.
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هیچ یەکێک لەم هۆکارانە %١٠٠ نابنە هۆی دەستدرێژی و دەشێت کەسی دەستدرێژیکار بەبێ بوونی هیچکام لەوانە ئەو کارە ئەنجام بدات و کەسێکی بێتاوان ببێتە قوربانی.
گەر کەسێک دەستدرێژی کرایە سەر پێویستە چی بکات؟
زۆر کەس لە کۆمەڵگادا لە ڕادەی ئەو زەبر و زەنگە تێناگەن کە قوربانیانی دەستدرێژیی سێکسی و توندوتیژی سێکسی بەرگەی دەگرن. لەوانەیە کەسی قوربانی برینداری جەستەیی دیار بە جەستەیەوە نەبێت بەهۆی هێرشەکەوە، کە هاوڕێ و کەسە نزیکەکانی پێیان وایە باشە. بەڵام لەوانەیە کۆمەڵێک برینداربوونی جەستەیی و دەروونی هەبن کە کەس نەتوانێت بیبینێت.
ئەمانە چەند پێشنیارێکن کە ڕەنگە ئەو پشتگیرییە کرداری و سۆزدارییە بەدەستبهێنێت بۆ کەسی قوربان پێویستی پێی دەبێت:
- گەیشتن بە شوێنێکی سەلامەت (بۆ نموونە نزیکترین نەخۆشخانە، بنکەی پۆلیس، یان ماڵی کەسێک).
- دەتوانیت پەیوەندی بە هێڵی گەرمی ١١٩ یان پۆلیسەوە بکەیت یان بچیتە بنکەی پۆلیسی ناوچەکەت بۆ ڕاپۆرتکردنی دەستدرێژییەکە و داوای دەستپێکردنی لێکۆڵینەوەی تاوانکاری بکەیت. پێویستە پۆلیس لێکۆڵینەوە بکات و لەوانەیە تاوانبارەکە دەستگیر بکات. (ئەگەر تاوانبارەکە بە تاوانێک تۆمەتبار بکرێت، لەوانەیە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ فرمانی پاراستن لە دادگای تاوانەکانت دەربکرێت).
- لەوانەیە تۆ بتوانیت داوای فەرمانی پاراستنی مەدەنی تۆمار بکەیت و فەرمانی پاراستنی کاتی دەستبەجێ و بە شێوەی بێلایەن وەربگریت بۆ ئەوەی تاوانبارەکە لە تۆ دوور بخاتەوە. مەرجی تایبەت هەیە کە دەبێت جێبەجێ بکرێت بۆ تۆمارکردنی فەرمانی پاراستنی مەدەنی.
- هێڵی گەرمی ٢٤ کاتژمێری هەیە کە دەتوانیت لە هەر کاتێکدا پەیوەندی بکەیت بۆ پشتگیری و بۆ گفتوگۆکردن لەسەر بژاردەکانت بۆ ڕاپۆرتکردنی دەستدرێژییەکە.
- بڕۆ بۆ ژووری فریاکەوتنی نەخۆشخانەی ناوخۆیی خۆت بۆ چاودێری پزیشکی خێرا بۆ پشکنینی برینداربوون، ڕێگریکردن لە هەوکردنی سێکسی گواستراو و دووگیانی، وەرگرتنی ڕاوێژکاری و کۆکردنەوەی بەڵگە. کۆکردنەوەی بۆ کۆکردنەوەی بەڵگە پێویست ناکات ڕاپۆرتێک لە پۆلیس یان تۆمەتی ڕۆژنامەوانی دابنێیت؛ بۆ کۆکردنەوەی بەڵگە، پێش ئەوەی بچیتە نەخۆشخانە لە خۆشۆردن، شانەکردنی قژ یان گۆڕینی جلەکانت دوور بکەوەرەوە.
- بە کەسێک بڵێ کە متمانەت پێیەتی کە دەتوانێت پشتگیریت بکات و یارمەتیت بدات.
هێڵی گەرمی ١١٩ و سەیف یوو
هێڵی گەرم و تیم مۆبایل دوو بەشن لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەت، کە فریاکەوتنی خێران بۆ حاڵەتەکانی توندوتیژی و دەستدرێژی، بەڵام دەبێت دەستدرێژیلێکراو خۆی سکاڵا بکات و پەیوەندییان پێوەبکات. دەبێت کەسی توندوتیژیلێکراو خۆی سەردانی بەڕێوەبەرایەتییەکان یاخود هەردوو نوسینگەکە بکات و ناسنامەی پێبێت کە بیسەلمێنێت خۆیەتی، "کاتێک حاڵەتی کتوپڕ هەیە، هەواڵدەر یاخود کەسی توندوتیژیلێکراو دەتوانێت پەیوەندی بە ١٠٤ پۆلیسی فریاکەوتن بکات و لە ڕێگەی ئەوانەوە دەتوانرێت کەیسەکان لە ماڵەوە بهێنرێتە دەرەوە، ئەمەش تەنها لەو بارەدا کە حاڵەتەکە نزیک ببێتەوە لە کوشتن بەبێ مۆڵەتی خاوەن ماڵەکە دەچنە ماڵەوە".
هەروەها سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوان و وەزارەتی ناوخۆی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، ئەپڵیکەیشنی SafeYouـیان بڵاو کردەوە کە دەبێتە یارمەتیدەری ئەو ژن و کچانەی مەترسی توندوتیژی و گێچەڵکردنیان لەسەرە، بەشێوەیەک ئەپلیکەیشنەکە دوگمەی یارمەتی هەیە، کە لە کاتی مەترسیدا بۆ ماوەی ٣ چرکە پەنجەی پێدا دەنرێت، شوێنی بەکارهێنەر دەنێرێت بۆ پۆلیسی ڕاهێنراو و ئەو کەسانەی کە بەکارهێنەر متمانەی پێیەتی و دەستبەجێ داوای یارمەتی دەکرێت لێیان. خزمەتەگوزارییەکە بێ بەرامبەرە و هەموو ئەو زانیاریانەی لە ڕێگەی ئەپڵیکەیشنەکەوە وەرگیراوە بە نهێنی دەمێنێتەوە بۆ پاراستنی تایبەتمەندی بەکارهێنەران. هەروەها ئەپلیکەیشنەکە بە هێڵی گەرمی ١١٩ دەبەسترێتەوە کە لەلایەن ستافی شارەزای بەڕێوبەرایەتی گشتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتان و خێزان بەڕێوەدەبرێت.
