ناوه‌ڕۆك
ناساندن
دیاردەی دۆپلەر (بە ئینگلیزی: Doppler Effect) گۆڕانی لەرەلەری شەپۆلێکە لەگەڵ چاودێرێک کە نزیکە لە سەرچاوەی شەپۆلەکە. ناوەکەی لە ناوی (کریستیان دۆپلەر)ی فیزیاناسی نەمسایی هاتووە، کە لە ساڵی ١٨٤٢دا باسی دیاردەکەی کردووە. گۆڕینی ئاوازی بیستراو نموونەیەکی باوە لە دیاردەی دۆپلەرە. بۆ نموونە کاتێک سەیارەیەک کە دەنگی هۆڕنەکەی نزیک دەبێتەوە و بە بەراورد لەگەڵ لەرەلەری هەڵاتن، لەرەلەری وەرگیراو لە کاتی نزیکبوونەوەکە، لە کاتی تێپەڕینی خێرادا، کەمتر لە کاتی پاشەکشەدا لە چاودێرێکەوە دەردەچێت.
هۆکاری دروستبوونی دیاردەکە
هۆکاری دیاردەی دۆپلەر ئەوەیە کە کاتێک سەرچاوەی شەپۆلەکان بەرەو چاودێر دەڕوات، هەر شەپۆلێکی یەک لەدوای یەک لە شوێنی نزیکتر لە چاودێر دەردەچێت وەک ئەوەی کە شەپۆلی پێشوو بێت، بۆیە هەر شەپۆلێک بۆ گەیشتن بە چاودێر لە شەپۆلی پێشوو کاتێکی کەمتری دەوێت، لەبەر ئەوە کاتی نێوان گەیشتنی شەپۆلی یەک لەدوای یەک بۆ چاودێر کەم دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی لەرەلەر. ئەگەر سەرچاوەی شەپۆلەکان لە چاودێر دوور بکەوێتەوە، ئەوا هەر شەپۆلێک لە شوێنێک دوورتر لە چاودێرەکە لە شەپۆلی پێشوو دوور دەکەوێتەوە، بۆیە کاتی گەیشتنی نێوان شەپۆلە یەک لەدوای یەکەکان زیاد دەبێت و لەرەلەر کەم دەکاتەوە. دواتر مەودای نێوان بەرەکانی شەپۆلی یەک لەدوای یەک زیاد دەبێت، بۆیە شەپۆلەکان کرداری (بڵاو بوونەوە) ئەنجام دەدەن.
بۆ ئەو شەپۆلانەی کە لە ناوەندێکدا بڵاودەبنەوە وەک شەپۆلی دەنگ، خێرایی چاودێر و سەرچاوەکەی پەیوەندی بەو ناوەندەوە هەیە کە شەپۆلەکان تیایدا دەگوازرێنەوە. کاریگەری گشتی دۆپلەر لەوانەیە لە ئەنجامی جووڵەی سەرچاوە، جووڵەی چاودێر، یان جووڵەی ناوەندەکەوە بێت. هەریەک لەم کاریگەرییانە بە جیا شی دەکرێنەوە، بۆ ئەو شەپۆلانەی کە پێویستییان بە ناوەند نییە، وەک شەپۆلی کارەبایی یان شەپۆلی ڕاکێشان، تەنها جیاوازی ڕێژەیی لە خێرایی نێوان چاودێر و سەرچاوەکە پێویستە ڕەچاو بکرێت. کاتێک ئەم خێراییە ڕێژەییە بە بەراورد لەگەڵ خێرایی ڕووناکیدا کەمتەرخەم نییە، کاریگەرییەکی ئاڵۆزتری ڕێژەیی دۆپلەر سەر هەڵدەدات.
هاوکێشەی دۆپلەر
لە فیزیای کلاسیکیدا، کە خێرایی سەرچاوە و وەرگری نزیک بە ناوەند کەمترە لە خێرایی شەپۆلەکان لە ناوەنددا، پەیوەندی نێوان لەرەلەری چاودێریکراو (f) و لەرەلەری نێردراو (f₀) بەم یاسایە نیشان دەدرێت:
f= (c ± vr/c ± vs)
سەرنج بدە ئەم پەیوەندییە پێشبینی دەکات کە لەرەلەرەکە کەم دەبێتەوە ئەگەر سەرچاوەکە یان وەرگرێک لە ئەوی تر دوور بکەوێتەوە.
بە هەمان شێوە، لە ژێر ئەو گریمانەی کە سەرچاوەکە یان ڕاستەوخۆ لە چاودێر نزیک دەبێتەوە یان دەشکێتەوە:
f/vwr = f₀/vws = 1/λ
ئەگەر سەرچاوەکە لە گۆشەیەک (بەڵام بە خێراییەکی بەردەوام) نزیک ببێتەوە، ئەو لەرەلەرە تێبینیکراوەی کە یەکەم جار بیستراوە زیاترە لە لەرەلەری تەنە نێردراوەکە. کاتێک چاودێرەکە زۆر نزیکە لە ڕێڕەوی تەنەکە، گواستنەوەکە لە لەرەلەری بەرزەوە بۆ نزم زۆر کتوپڕ و لێژە. کاتێک چاودێرەکە دوورە لە ڕێڕەوی تەنەکە، گواستنەوەکە لە لەرەلەری بەرزەوە بۆ نزم پلە پلە دەبێت.
ئەگەر خێراییەکانی vs و vr بە بەراورد لەگەڵ خێرایی شەپۆلەکان بچووکتر بوون، پەیوەندی نێوان لەرەلەری چاودێریکراو f و لەرەلەرێ نێردراو f₀ بە نزیکەیی دیاری دەکرێت
هاوکێشەی دۆپلەر پێشبینی لەرەلەرێکی بێ کۆتایی چرکەیی هەستپێکراو دەکات لەلایەن چاودێرێکەوە لە بەردەم سەرچاوەیەک کە بە خێرایی دەنگ دەڕوات. هەموو لوتکەکان لە یەک شوێنن، کەواتە شەپۆلی سفرە و لەرەلەرەکە بێ کۆتاییە. ئەم داپۆشینەی هەموو شەپۆلەکان شەپۆلێکی لەپڕ بەرهەم دەهێنێت کە بۆ شەپۆلی دەنگ بە بوومێکی دەنگی ناسراوە.
کاتێک سەرچاوەکە خێراتر لە خێرایی شەپۆلەکە دەجووڵێت. هاوکێشەکە بەهای لەرەلەری نەرێنی دەدات، کە هیچ هەستێکی جەستەیی لەم چوارچێوەیەدا نییە (هیچ دەنگێک لە لایەن چاودێرەوە نابیسترێت هەتا سەرچاوەکە بەسەریاندا تێدەپەڕێت).
لۆرد ڕایلی پێشبینی کاریگەری خوارەوەی کرد لە کتێبە کلاسیکەکەی لەسەر دەنگ دەڵێت: ئەگەر چاودێرەکە لە سەرچاوەی جێگیر بە دوو ئەوەندەی خێرایی دەنگەوە بجووڵێت، پارچە مۆسیقایەک کە پێشتر لەلایەن ئەو سەرچاوەیەوە بڵاوبووەتەوە لە تین و ئاوازی ڕاستدا دەبیسترێت، بەڵام وەک ئەوە وایە کە دەنگەکە یاری بکات.
