ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

ناساندن

بەگشتی، ئەم زاراوەیە ھەر لە سەرەتاوە مژاوی بووە و تا ئێستا بە ناوچەیەکی جوغرافیایی کە ھەمووان لە سەری کۆک بن پێناسە نەکراوە.^[1] زمانە سەرەکییەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین بریتین لە: کوردی، عەرەبی، فارسی، تورکی، عیبری، ئاسووری، ئینگلیزی ، فەڕەنسی، ئازەربایجانی، یۆنانی . شارە گەورەکانیشی ئەمانەن: قاھیرە، ئەستەمبوڵ، تاران، ڕیاز و بەغدا.

 

زاراوەی ڕۆژھەڵاتی ناوین

ئەم زاراوەیە ئاماژەیە بۆ ئەو وڵات و شارستانیانەی کە لەو ناوچە جوگرافیەدا ھەن، ئەم ناوچەیە ناونراوە لە سەردەمی دۆزینەوە جوگرافیەکان لەلایەن شارەزایانی جوگرافیا لە سەردەمە دێرینەکاندا، کە ئەم ناوچەیە لانکەی شارستانیەتە مرۆڤاییتیەکان ولانکەی ھەموو ئاینە ئاسمانیەکانە.

ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوین بارگرژترین ناوچەکانی جیھانە لە ڕووی ئاسایشەوە، کە زیاتر لە 10 جەنگی بە خۆوە بینیوە، لەوانە، شەڕی عەرەبئیسرائیل و شەڕی عێراق ئێران و داگیرکردنی کووەیت لەلایەن عێراق. وشەڕی عێراق لە ساڵی 2003 و ھاتنی ھێزەکانی ئەمەریکا و بەریتانیا بۆ عێراق، و کێشەی ئەتۆمی ئێران و شەڕی ئیسرائیل لەسەر فەڵەستین و شەڕی نێوان ئیسرائیل و لوبنان، ناتوانرێت پێشبینی تەواو بوونی شەڕ لەم ناوچەیەدا بکرێت بە ھۆی ئەو گرنگیە ئابوری و ستراتیژییەی ھەیەتی.

ڕۆژھەڵاتی ناوین لە مێژووە دوور ودرێژەکەیدا چەندین شەڕی نێوان عەرەب و ئیسرائیلی بە خۆیەوە بینیوە، و دانیشتوانی بە شێوەیەکی گشتی بە دەست ھەژاریەوە گیرۆدەن، زۆربەی دانیشتوانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پشت ئەبەستن بە کشتوکاڵ وەک سەرچاوەیەکی داھاتی گشتی و ژمارەیەکی زۆر کەمیان پشت ئەبەستن بە پیشەسازی، و وڵاتە عەرەبیە پەترۆلیەکان ئابوریان پشت ئەبەستێت بە پەترۆل (نەوت) وەک سعودیە و قەتەر و ئیمارات و عومان و کووەیت، جیا ئەکرێنەوە بە پێشکەوتنی پێکھاتووی ئابوریان وبەرزی ئاستی ژیانیان، ھەتاکو ئێستا ئیسرائیل بەردەوام ناکۆکی ھەیە لەگەڵ وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئەو ڕیکەوتنە ئاشتیانەی ھەیەتی لەگەڵ میسر و ئوردن.

چەند دەوڵەتێک ھەن لە ڕۆژھەڵاتی ناوین کە زۆر گرنکی دەدەن بە نەوت وەک ھەندێک لە وڵاتەکانی کەنداو، وڵاتەکانی کەنداو پێشکەوتنێکی گەورەیان بەخۆوە بینی دوای دۆزینەوەی نەوت تیایاندا بە ھۆی داواکردنی بەردەوام لەسەری، بەم شێوەیە دوبەی بۆتە یەکێک لە گەورەترین شارە گەشت وگوزاریەکان لە جیھاندا و ھەموو شتێک لەوێ پێش کەوتووە لە ژێرخانی ئابوری و گەشت وگوزاری و زانستی و تەلارسازی و زۆر شتی تر.

وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین کێشەیان ھەیە لە کەمی ئاو لە ناوچەکە ھەروەک زۆر لە وڵاتەکان ناکۆکیان ھەیە لەسەر ئەم کێشەیە.

زۆربەی وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین ئەکەوێتە ئاسیاوە (تورکیا، سوریا، عێراق، لوبنان، ئێران، ئوردن، ئیسرائیل، وڵاتەکانی نیمچەدوورگەی عەرەبی (سعودیە و ئیمارات و قەتەر و یەمەن و بەحرەین و کووەیت و عومان))

وڵات و ناوچەکان

وڵات	ڕووبەر (کم²)	ژمارەی دانیشتوان	پایتەخت	دراو	زمانی ڕەسمی
تورکیا	783،562	73،914،000	ئەنقەرە	لیرە	تورکی
بەحرەین	665	656،397	مەنامە	دینار	عەرەبی
کووەیت	17،820	3،100،000	کووەیت	دینار	عەرەبی
عومان	212،460	3،200،000	مەسقەت	ڕیاڵ	عەرەبی
قەتەر	11،437	793،341	دەوحە	ڕیاڵ	عەرەبی
سعودیە	1،960،582	27،136،977	ڕیاز	ڕیاڵ	عەرەبی
میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان	82،880	5،432،746	ئەبوزەبی	دەرھەم	عەرەبی
یەمەن	527،970	18،701،257	سەنعا	ڕیاڵ	عەرەبی
غەزە	360	1،376،289	غەزە	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عەرەبی
عێراق	437،072	24،001،816	بەغدا	دینار	عەرەبی، کوردی
ئیسرائیل	20،770	7،029،529	تەل ئەبیب	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عیبری، عەرەبی
ئوردن	92،300	6،507،470	عەمان	دینار	عەرەبی
لوبنان	10،452	3،677،780	بەیروت	لیرە	عەرەبی
سووریا	185،180	23،027،000	دیمەشق	لیرە	عەرەبی
زفەی غەربی	5،8603	3،500،0005	ڕام اللە	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عەرەبی
ئێران	1،648،195	71،208،000	تاران	ریال	فارسی
قوبرس	9،250	792،604	نیقۆسیا	یۆرۆ	یۆنانی، توركی
میسر	1،001،449	77،498،000	قاھیرە	جونیەی میسری	عەرەبی

ڕۆژھەڵاتی ناوینی گەورە

وڵات	ڕووبەر (کم²)	ژمارەی دانیشتوان	پایتەخت	دراو	زمانی ڕەسمی
ئەرمەنستان	29،800	2،968،586	یەریڤان	درام	ئەرمەنی
ئازەربایجان	86،600	8،621،000	باکۆ	ماناتی ئازەربایجانی	ئەزەری
گورجستان	20،460	4،630،841	تبیلیسی	لاری جۆرجی	جۆرجی
ئەفغانستان	647،500	31،889،923	کابول	ئەفغانی	بشتۆ، دوڕی
پاکستان	880،940	169،300،000	ئیسلام ئاباد	روبی پاکستانی	ئوردو، ئینگلیزی، بشتۆ
کازاخستان	2،724،900	15،217،711	ئەلماتی	تینگی کازاخستانی	کازاخی، ڕوسی
ئوزبەکستان	447،400	27،372،000	تەشقەند	سومی ئوزبەکی	ئوزبەگی
تورکمانستان	488،100	5،110،023	عەشق ئاباد	مناتی تورکمانستانی	تورکمانی
تاجیکستان	143،100	7،215،700	دوشەنبە	سمونی تاجیکی	تاجیکی
قرغیزستان	199،900	5،356،869	بشکیک	سومی قرغیزستانی	قرغیزی، ڕووسی
جەزائیر	2،381،740	33،333،216	جەزائیر	دینار	عەرەبی
سوودان	2،505،813	39،379،358	خەرتوم	جونیەی سوودانی	عەرەبی، ئینگلیزی
مۆریتانیا	446،550	33،757،175	نواکشوت	ئوقیەی مۆریتانی	عەرەبی
لیبیا	1،759،540	6،036،914	تەڕابولس	دینار	عەرەبی
مەغریب	712،550	33،757،175	ریبات	دەرھەم	عەرەبی
توونس	163،610	10،102،000	توونس	دینار	عەرەبی
جیبووتی	23،200	496،374	جیبۆتی	فڕەنک	عەرەبی، فەڕەنسی
ئێریتریا	117،600	4،401،009	ئەسمەرە	نەقفە	تەجرینی، عەرەبی، ئینگلیزی
سۆمالیا	637،661	9،588،666	مەقادیشۆ	شلنی سۆماڵی	سۆماڵی، عەرەبی

گرنگی نێو دەوڵەتی ڕۆژھەڵاتی ناوین

ڕۆژھەڵاتی ناوین گرنگیەکی گەورەی ھەیە لە جیھاندا، ئەویش لە دوو ڕووەوە

گرنگی ئابووری

گرنگی ئەم ناوچەیە بە ھۆی بوونی نەوتە تیایدا کە ڕێژەی نەوتی پاشەکەوت لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا بە %66 ی نەوتی پاشەکەوتی جیھان ئەخەمڵێنرێت. لە کۆتایی سەدەی بیستدا ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی سێ یەکی نەوتی جیھانی بەرھەم ھێناوە، و ئەم ناوچەیە دابینکەری سەرەکی نەوتە بۆ ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ڕوسیا و یابان. کە ئەمەش وایکردووە ھێزی ئابوری ھەندێک لە وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کاریگەریەکی گەورە بکاتە سەر نەتەوەکانی ناوچەکە، نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە زۆری کەوتۆتە وڵاتەکانی کەنداوی عەرەبی، لەبەر ئەوە وڵاتە زلھێزەکان ھەوڵی دەست بەسەرا گرتنی ئەم ناوچەیە ئەدەن، کە ئێستا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ئەم ناوچەیەی کۆنترۆڵ کردووە، سیفەتی تایبەتی نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەویە کە زۆر تێ ناچیت، لە ھەر بیرێکی نەوت بڕێکی زۆر نەوت دەرئەھێنرێت و پێویست بە بیری زۆر و قوڵ ناکات.

گرنگی ستراتیژی

وشەی ستراتیژی لە وشەیەکی یۆنانیەوە ھاتووە لە وشەی (استراتیجوس) و ماناکەی سەرکردەی سەربازی گرنگ ئەگرێتەوە، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ستراتیژیەکی بەھێزی ھەیە لە نێو وڵاتەکانی دەوروپشتی، و پردی پەیوەندی نێوان وڵات و قاڕەکانی جیھانە.

سەرچاوەکان

1. فەرھەنگی زانستی سیاسی، وەشانخانەی زانستگەی کوردستان، 2010، لاپەڕەی 148.