ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جینۆسایدی ئەرمەنەکان (بە ئینگلیزی: Armenian genocide، بە عەرەبی: الإبادة الجماعية للأرمن یان مذابح الأرمن) جینۆسایدێکی سەرەتای سەدەی بیستە کە لەناوبردنی سیستماتیکی گەل و ناسنامەی ئەرمەنستان بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا. بە سەرۆکایەتی کۆمیتەی دەسەڵاتداری یەکێتی و پێشکەوتن (ئیتیحادو تەرەقی)، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی کوشتنی بەکۆمەڵی نزیکەی یەک ملیۆن ئەرمەنی لە کاتی ڕێپێوانی مەرگ بۆ بیابانی سووریا و بە زۆر بە ئیسلامیکردنی ژنان و منداڵانی ئەرمەنی جێبەجێکرا.
| شوێن | ئیمپراتۆریەتی عوسمانی |
|---|---|
| کات | ١٩١٥ - ١٩١٧ |
| ئامانج | ئەرمەنەکانی عوسمانی |
| شێوازی هێرش | جینۆساید، ڕێڕەوی مەرگ، ئیسلامیکردن |
| مردن | ٦٠٠ هەزار بۆ ملیۆن و نیوێک ئەرمەنی |
| تاوانباران | لیژنەی یەکێتی و پێشکەوتن (ئیتیحاد و تەرەقی) |
پێش جەنگی جیهانیی یەکەم، ئەرمەنییەکان لە کۆمەڵگەی عوسمانیدا جێگەیەکی پارێزراو، بەڵام ژێردەستەیان داگیرکردبوو. کۆمەڵکوژی بەرفراوانی ئەرمەنییەکان لە ساڵانی ١٨٩٠ و ١٩٠٩ ڕوویدا. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تووشی زنجیرەیەک شکستی سەربازی و زیانی خاکی بوو، بە تایبەتی لە شەڕەکانی بەڵکان لە ساڵانی ١٩١٢-١٩١٣، کە بووە هۆی ترس لە نێو سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی لەوەی ئەرمەنییەکان لە زێدی خۆیان لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتدا بەدوای سەربەخۆییدا بگەڕێن. لە کاتی داگیرکردنی خاکی ڕووسیا و فارس لە ساڵی ١٩١٤دا، نیمچە سەربازییەکانی عوسمانی، ئەرمەنییەکانیان کۆمەڵکوژ کرد. سەرکردەکانی عوسمانی کۆمەڵێک هۆکاری نادروست و بێواتایان کردە بەڵگەیەک بۆ یاخیبوونێکی بەرفراوان، هەرچەندە هیچ یاخیبوونێکی لەو جۆرە بوونی نەبوو، ئەمەش تەنیا بۆ بوونی بیانوویەک بۆ دروستکردنی جینۆسایدێکی لەو شێوەیە. دیپۆرتکردنەوەی بەکۆمەڵ بە مەبەستی ڕێگریکردن بوو لە ئەگەری سەربەخۆیی ئەرمەنستان.
لە ٢٤ی نیسانی ١٩١٥ دەسەڵاتدارانی عوسمانی سەدان ڕووناکبیر و سەرکردەی ئەرمەنییان لە قوستەنتینیە دەستگیرکرد و دیپۆرتیان کردن. بە فەرمانی تەڵعەت پاشا، بە مەزەندەکردنی ٨٠٠،٠٠٠ بۆ ١.٢ ملیۆن ئەرمەنی لە ساڵانی ١٩١٥ و ١٩١٦ بە ڕێپێوانی مەرگ ڕەوانەی بیابانی سووریا کران. لە بیابانی سووریا، و ڕزگاربووان بڵاوەیان پێکراوە بۆ ناو ئۆردوگاکان. لە ساڵی ١٩١٦دا شەپۆلێکی دیکەی کۆمەڵکوژی فەرمانی پێدرا و تا کۆتایی ساڵ نزیکەی ٢٠٠ هەزار دیپۆرتکراو بە زیندوویی مانەوە. نزیکەی ١٠٠ بۆ ٢٠٠ هەزار ژن و منداڵی ئەرمەنی بە زۆر موسڵمان بوون و تێکەڵ بە ماڵە موسڵمانەکان کران. کۆمەڵکوژی و پاکتاوکردنی نەژادی ڕزگاربووانی ئەرمەنی لەلایەن بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی تورکیا لە کاتی شەڕی سەربەخۆیی تورکیا لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەمەوە ئەنجام درا.
ئەم جینۆسایدە کۆتایی بە زیاتر لە دوو هەزار ساڵ شارستانیەتی ئەرمەنی هێنا. هاوکات لەگەڵ کوشتنی بەکۆمەڵ و دەرکردنی مەسیحییە ئۆرتۆدۆکسەکانی سریانی و یۆنانی، بووە هۆی دروستبوونی دەوڵەتێکی تورکی نەتەوەپەرستی نەتەوەیی. حکوومەتی تورکیا پێداگری دەکات کە دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان کارێکی ڕەوا بووە کە ناتوانرێت بە جینۆساید وەسف بکرێت. تا ساڵی ٢٠٢٢ ٣٣ وڵات ڕووداوەکانیان بە جینۆساید ناساندووە کە ئەمەش کۆدەنگی ئەکادیمییە.
پاشخان
ئەرمەنییەکان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا
بوونی ئەرمەنییەکان لە ئەنادۆڵ لە سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە بەڵگەی لەسەرە کە نزیکەی ١٥٠٠ ساڵ پێش هاتنی تورکمانەکان لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی سەلجوقییەکان. شانشینی ئەرمینیا لە سەدەی چوارەمی زایینیدا ئایینی مەسیحی وەک ئایینی نیشتمانی خۆی وەرگرت و کڵێسای نێردراوی ئەرمەنی دامەزراند. دوای کۆتاییهاتنی ئیمپراتۆریەتی بیزەنتین لە ساڵی ١٤٥٣، دوو ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی- ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی سەفەوی ئێران کێبڕکێیان لەسەر ئەرمینیای ڕۆژاوا کرد، کە بە پەیمانی زوهاب لە ساڵی ١٦٣٩ بۆ هەمیشە لە ئەرمینیای ڕۆژهەڵات جیابووەوە. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی فرەنەتەوەیی و فرە ئایینی بوو. یاسای شەریعەت باڵادەستی ئیسلامیی بوو، بەڵام مافی خاوەندارێتی و ئازادی پەرستنی بۆ ناموسڵمانان گەرەنتی دەکرد لە بەرانبەر باجێکی تایبەتدا.
لە سەروبەندی جەنگی جیهانیی یەکەم لە ساڵی ١٩١٤، نزیکەی دوو ملیۆن ئەرمەنی لە ئەنادۆڵ دەژیان لە کۆی ١٥-١٧.٥ ملیۆن کەس. بەپێی خەمڵاندنەکانی پاتریارکی ئەرمەنستان بۆ ساڵانی ١٩١٣-١٩١٤، ٢،٩٢٥ شارۆچکە و گوندی ئەرمەنستان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا هەبوون، کە ٢٠٨٤یان لە بەرزاییەکانی ئەرمەنستان بوون لە ڤیلایتەکانی بیتلیس، دیاربەکر، ئێرزێروم، هارپوت و وان. ئەرمەنییەکان لە زۆربەی ئەو شوێنانەی کە تێیدا دەژیا، شانبەشانی تورک و کورد و موسڵمان و دراوسێی مەسیحی ئۆرتۆدۆکسی یۆنانی بوون. بەپێی ئاماری پاتریارک، ٢١٥،١٣١ ئەرمەنی لە ناوچە شارییەکان دەژیان، بەتایبەتی قوستەنتینیە و سمیرنا و تراکی ڕۆژهەڵات. هەرچەندە زۆربەی ئەرمەنییەکانی عوسمانی جووتیار بوون، بەڵام لە بازرگانیدا دەستی باڵایان هەبوو. وەک کەمینە ناوەندەکان، سەرەڕای سامانی هەندێک لە ئەرمەنییەکان، دەسەڵاتی سیاسی گشتییان کەم بوو، ئەمەش وایکرد بە تایبەتی لاواز بن.
ململانێی زەوی و چاکسازی
ئەرمەنییەکان لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵات لە بارودۆخی نیمچە فیۆداڵیدا دەژیان و بە شێوەیەکی باو ڕووبەڕووی کاری زۆرەملێ و باجی نایاسایی و تاوانی بێ سزا دەبوونەوە. سەرەتای ساڵی ١٨٣٩ حکوومەتی عوسمانی زنجیرەیەک چاکسازیی بۆ ناوەندکردنی دەسەڵات و یەکسانکردنی پێگەی ژێردەستەی عوسمانی بەبێ گوێدانە ئایین دەرکرد. چاکسازییەکان بۆ یەکسانکردنی پێگەی ناموسڵمانەکان بوو، کە لەلایەن پیاوانی ئایینی ئیسلامی و موسڵمانان بە گشتی، بە توندی دژایەتی کران و زۆربەیان بە تیۆری مانەوە. بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی میرنشینە کوردییەکان لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا حکوومەتی عوسمانی دەستی کرد بە باجدانی ڕاستەوخۆی ئەو کۆڵبەرە ئەرمەنیانەی کە پێشتر تەنها باجیان بە خاوەن خانووە کوردەکان دابوو.
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمەوە ئەرمەنییەکان ڕووبەڕووی دەستبەسەرداگرتنی زەوی بە قەبارەیەکی بەرفراوان بوونەتەوە لە ئەنجامی دانیشتنی هۆزە کوردەکان و هاتنی پەنابەر و کۆچبەرانی موسڵمان لە دوای شەڕی ڕووسیا و چەرکەس. لە ساڵی ١٨٧٦ کاتێک سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم هاتە سەر دەسەڵات، دەوڵەت دەستی کرد بە دەستبەسەرداگرتنی زەوییە خاوەندارێتی ئەرمەنییەکان لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵات و پێدانی بە کۆچبەرە موسڵمانەکان وەک بەشێک لە سیاسەتێکی سیستماتیکی کەمکردنەوەی ئەرمەنییەکانی دانیشتووانی ئەم ناوچانە. ئەم سیاسەتە تا جەنگی جیهانیی یەکەم بەردەوام بوو. ئەم بارودۆخانە بوونە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی ژمارەی دانیشتووانی بەرزاییەکانی ئەرمەنستان؛ ٣٠٠ هەزار ئەرمەنی ئیمپراتۆریەتەکەیان بەجێهێشت و هەندێکی دیکەش ڕوویان لە شارۆچکەکان کرد. هەندێک لە ئەرمەنییەکان پەیوەندییان بە پارتە سیاسییە شۆڕشگێڕەکانەوە کرد، کە کاریگەرترینیان فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان (ARF) بوو، کە لە ساڵی ١٨٩٠ دامەزرا.
سەرکەوتنی یەکلاکەرەوەی ڕووسیا لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ناچار کرد دەستبەرداری بەشێک لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ و باڵکان و قوبرس بێت. لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی لە کۆنگرەی بەرلین لە ساڵی ١٨٧٨، حکوومەتی عوسمانی ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ئەنجامدانی چاکسازی و گەرەنتی سەلامەتی فیزیکی ژێردەستە ئەرمەنییەکانی، بەڵام هیچ میکانیزمێکی جێبەجێکردن نەبوو؛ و بارودۆخەکان بەردەوام بوون لە خراپتربوون. کۆنگرەی بەرلین سەرهەڵدانی پرسی ئەرمەنەکانی لە دیپلۆماسی نێودەوڵەتیدا بەدیکرد چونکە ئەرمەنییەکان بۆ یەکەمجار لەلایەن زلهێزەکانەوە بەکارهێنران بۆ دەستوەردان لە سیاسەتی عوسمانی. هەرچەندە ئەرمەنییەکان بە "هەرزەی دڵسۆز" ناودەبران، بە پێچەوانەی یۆنانیەکان و ئەوانی دیکە کە پێشتر دژی دەسەڵاتی عوسمانی وەستابوونەوە، بەڵام دەسەڵاتداران لە دوای ساڵی ١٨٧٨ هەستیان بە بوونی ئەرمەنییەکان کرد وەک هەڕەشەیەک. لە ساڵی ١٨٩١ عەبدولحەمید لە هۆزە کوردییەکان فەوجەکانی حەمیدیەی دروستکرد، کە ڕێگەیان پێدەدات بەبێ سزا بەرانبەر ئەرمەنییەکان مامەڵە بکەن. لە ساڵی ١٨٩٥ تا ١٨٩٦ ئیمپراتۆریەتەکە کۆمەڵکوژی بەربڵاوی بەخۆیەوە بینی؛ لانیکەم ١٠٠ هەزار ئەرمەنی کوژران، بە پلەی یەکەم لەلایەن سەربازە عوسمانییەکان. زۆرێک لە گوندەکانی ئەرمەنستان بە زۆرەملێ موسڵمان بوون. دەوڵەتی عوسمانی بەرپرسیارێتی کۆتایی کوشتنەکانی لە ئەستۆ گرت، کە مەبەست لێی ناچارکردنی ئەرمەنییەکان بوو بۆ کۆچکردن، بەمەش ژمارەیان کەم بووەوە.
شۆڕشی تورکی گەنج
دیسپۆتیزمی عەبدولحەمید بووە هۆی پێکهێنانی بزووتنەوەیەکی ئۆپۆزسیۆن بە ناوی تورکە گەنجەکان کە هەوڵی ڕووخاندنی و گەڕاندنەوەی دەستووری ساڵی ١٨٧٦ی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییان دا کە لە ساڵی ١٨٧٧دا هەڵپەسێردرابوو. بەهۆی گێژاوەکانی ئەو سەردەمە، عەبدولحەمید ناچار بوو دەستووری ساڵی ١٨٧٦ بگەڕێنێتەوە و پەرلەمان بگەڕێنێتەوە، ئاسایش لە بەشێک لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵات لە دوای ساڵی ١٩٠٨ باشتر بوو و ئیتیحادو تەرەقی هەنگاوی نا بۆ چاکسازی لە جەندرمەی ناوخۆیی.
لە سەرەتای ساڵی ١٩٠٩ دا کودەتایەکی ناسەرکەوتوو لەلایەن کۆنەپەرستان و هەندێک لە لیبڕاڵەکانەوە دەستیپێکرد کە دژی حوکمڕانی سەرکوتکەرانەی ئیتیحادو تەرەقی بوون کە تا دەهات سەرکوتکەر بوو. کاتێک هەواڵی دژە کودەتاکە گەیشتە ئەدەنە، موسڵمانە چەکدارەکان هێرشیان کردە سەر گەڕەکی ئەرمەنستان و ئەرمەنییەکان تەقەیان لێکردنەوە. سەربازانی عوسمانی ئەرمەنییەکانیان نەپاراست و لەبری ئەوە ئاژاوەگێڕەکانیان چەکدار دەکرد. لە نێوان ٢٠ بۆ ٢٥ هەزار کەس کە زۆربەیان ئەرمەنی بوون لە ئەدەنە و شارۆچکەکانی نزیک کوژران. بە پێچەوانەی کۆمەڵکوژییەکانی ساڵانی ١٨٩٠، ڕووداوەکان لەلایەن حکوومەتی ناوەندییەوە ڕێک نەخرابوون بەڵکووو لەلایەن بەرپرسانی ناوخۆیی و ڕۆشنبیران و پیاوانی ئایینی ئیسلامییەوە هاندرابوون، لەنێویاندا لایەنگرانی یەکێتی و پێشکەوتن لە ئەدەنە. هەرچەندە کۆمەڵکوژییەکان بێ سزا مانەوە، بەڵام ARF بەردەوام بوو لە هیوای ئەوەی کە چاکسازییەکان بۆ باشترکردنی ئاسایش و نۆژەنکردنەوەی زەوییەکان لە ئارادا بن.
شەڕەکانی بەڵکان
جەنگی یەکەمی باڵکان لە ساڵی ١٩١٢دا بووە هۆی لەدەستدانی نزیکەی هەموو خاکی ئەورووپای ئیمپراتۆریەتەکە و دەرکردنی بەکۆمەڵی موسڵمانان لە باڵکان. کۆمەڵگەی موسڵمانی عوسمانی تووڕە بوو بەهۆی ئەو دڕندەییانەی کە بەرانبەر موسڵمانانی بەڵکان ئەنجامدرا، هەستی دژە مەسیحی توندتر کرد و بووە هۆی ئارەزووی تۆڵەسەندنەوە. لۆمەی ئەو زیانە خرایە ئەستۆی هەموو مەسیحییەکان، بە ئەرمەنییەکانی عوسمانیشەوە، کە زۆربەیان لە لایەنی عوسمانییەوە شەڕیان کردبوو. شەڕەکانی بەڵکان کۆتاییان بە بزووتنەوەی عوسمانی بۆ فرەیی و پێکەوەژیان هێنا؛ لەبری ئەوە، یەکێتیی ئەورووپا بۆ پاراستنی ئیمپراتۆریەتەکە ڕووی لە ناسیۆنالیزمێکی تورکی توندڕەوتر کرد. سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی تا ناوەڕاستی ساڵی ١٩١٤ گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کۆمەڵێک وەرەمی ناوخۆیی هەن دەبوو ببڕدرێن. لەوانە، ئەرمەنییەکانی عوسمانی بە مەترسیدارترین دادەنران، چونکە سەرکردەکانی یەکێتی و پێشکەوتن ترسیان لەوە هەبوو کە زێدی خۆیان لە ئەنادۆڵ کە وەک دوا پەناگەی نەتەوەی تورکیا بانگەشەی بۆ دەکرا لەدەست بدەن.
لە مانگی یەکی ساڵی ١٩١٣دا، ئیتیحادو تەرەقی کودەتایەکی دیکەی دەستپێکرد و دەوڵەتێکی یەک حیزبی دامەزراند و بە توندی هەموو دوژمنە ڕاستەقینەکان یان هەستپێکراوەکانی ناوخۆیی سەرکوت کرد. دوای کودەتاکە، ئیتیحادو تەرەقی دیمۆگرافیای ناوچە سنوورییەکانی گۆڕی بە نیشتەجێکردنی پەنابەرانی موسڵمانی بەڵکان لە هەمان کاتدا مەسیحییەکانی ناچارکرد بۆ کۆچکردن؛ کۆچبەران بەڵێنی موڵکیان پێدەدرا کە هی مەسیحییەکان بوو. کاتێک بەشێک لە ڕۆژهەڵاتی تراکی لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە داگیرکرایەوە لە کاتی جەنگی دووەمی باڵکاندا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩١٣، هەڵمەتێکی تاڵانکردن و تۆقاندن لە دژی یۆنانیەکان و ئەرمەنییەکان ڕوویدا و زۆرێکیان ناچارکرد کۆچ بکەن. نزیکەی ١٥٠،٠٠٠ ئۆرتۆدۆکسی یۆنانی لە کەنارەکانی ئیجە لە مانگی ئایار و حوزەیرانی ساڵی ١٩١٤ بە زۆر لەلایەن باندەکانی موسڵمانەوە دیپۆرتکرانەوە، کە بە نهێنی لەلایەن ئیتیحادو تەرەقی پشتگیری دەکران و هەندێکجاریش لەلایەن سوپای ئاساییەوە پەیوەندییان پێوە دەکرا. مێژوونووس ماتیاس بیۆرنلوند دەڵێت کە سەرکەوتنی هەستپێکراوی دیپۆرتکردنەوەکانی یۆنان ڕێگەی بە سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی دا کە سیاسەتی توندڕەوتر پێشبینی بکەن "وەک درێژکراوەیەکی دیکەی سیاسەتێکی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی تورکیکردنەوە".
هاتنە ناوەوەی عوسمانی بۆ جەنگی جیهانیی یەکەم
چەند ڕۆژێک دوای سەرهەڵدانی جەنگی جیهانیی یەکەم، ئیتیحادو تەرەقی هاوپەیمانییەکی لەگەڵ ئەڵمانیا لە ٢ی ئابی ١٩١٤ ئەنجامدا. هەمان مانگ، نوێنەرانی ئیتیحادو تەرەقی چوونە کۆنفرانسی ARF و داوایان کرد کە لە ئەگەری شەڕ لەگەڵ ڕووسیا، ARF هانی ئەرمەنییەکانی ڕووسیا بدەن بۆ دەستوەردان لە لایەنی عوسمانییەوە. نوێنەران بڕیاریان دا کە ئەرمەنییەکان بۆ وڵاتان و زێدی خۆیان بجەنگن. لە کاتی ئامادەکارییەکانی جەنگدا، حکوومەتی عوسمانی هەزاران دیلی وەرگرت بۆ ئەوەی پەیوەندی بە ڕێکخراوی تایبەتی نیمچە سەربازییەوە بکەن، کە سەرەتا سەرنجی لەسەر وروژاندنی ڕاپەڕین بوو لە نێوان موسڵمانان لە پشت هێڵەکانی ڕووسیا. لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ١٩١٤، ئیمپراتۆریەتەکە لەلایەن زلهێزەکانی ناوەڕاستەوە هاتە ناو جەنگی جیهانیی یەکەمەوە بە دەستپێکردنی هێرشێکی لەناکاو بۆ سەر بەندەرەکانی ڕووسیا لە دەریای ڕەش. زۆرێک لە ئەرمەنییەکانی ڕووسیا بە جۆش و خرۆشەوە بۆ شەڕەکە بوون، بەڵام ئەرمەنییەکانی عوسمانی زیاتر دوودڵ بوون، ترسیان لەوە هەبوو کە پشتگیریکردن لە ڕووسیا تۆڵەسەندنەوە بەدوای خۆیدا بهێنێت. ڕێکخستنی یەکە خۆبەخشەکانی ئەرمەنی لەلایەن ئەرمەنییەکانی ڕووسیاوە، کە دواتر هەندێک لە ئاوارەی ئەرمەنی عوسمانی بەشداریان کرد، گومانی عوسمانی زیاتری لە دانیشتووانی ئەرمەنیەکانیان زیاد کرد.
زۆرجار داواکارییەکانی سەردەمی جەنگ گەندەڵ و ئارەزوومەندانە بوون و بە شێوەیەکی ناڕێژەیی یۆنانیەکان و ئەرمەنییەکانیان دەکردە ئامانج. سەرکردەکانی ئەرمەنستان داوایان لە گەنجان کرد کە وەرگرتنی سەربازی لە سوپای عوسمانیدا قبووڵ بکەن، بەڵام زۆرێک لە سەربازانی هەموو نەتەوە و ئایینەکان بەهۆی بارودۆخی سەخت و خەمی خێزانەکانیانەوە وازیان هێنا. لانیکەم لەسەدا ١٠ی ئەرمەنییەکانی عوسمانی کۆکرانەوە، کۆمەڵگاکانیان بێبەش بوو لەو پیاوانەی تەمەنی شەڕکردنیان هەبوو، هەربۆیە تاڕادەیەکی زۆر نەیانتوانی بەرخۆدانی چەکداری بۆ دیپۆرتکردنەوەی ساڵی ١٩١٥ ڕێکبخەن. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ـەوە، پارێزگارەکانی پارێزگاکانی وان، بیتلیس و ئەرزیرۆم چەندین تەلەگرامیان بۆ حکوومەتی ناوەندی نارد و فشاریان خستە سەر ڕێوشوێنی توندتر لە دژی ئەرمەنییەکان، چ لە ئاستی ناوچەیی و چ لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا. ئەم داواکاریانە لەلایەن حکوومەتی ناوەندییەوە پشتڕاستکرانەوە پێش ساڵی ١٩١٥. فەرمانبەرانی حکوومی ئەرمەنستان لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩١٤ و سەرەتای ساڵی ١٩١٥ لە پۆستە سەربازییەکانیان دوورخرانەوە و گوێزرانەوە بۆ یەکەی کرێکاری. سەربازە ئەرمەنییەکان لە یەکەکانی کرێکاریدا بە شێوەیەکی سیستماتیکی لە سێدارە دران، هەرچەندە زۆرێک لە کرێکارانی لێهاتوو تا ساڵی ١٩١٦ ڕزگاریان بوو.
سەرەتای جینۆساید
وەزیری جەنگ ئەنوەر پاشا فەرماندەیی سوپای عوسمانی وەرگرت بۆ داگیرکردنی خاکی ڕووسیا، و هەوڵیدا سوپای قەوقازی ڕووسیا لە شەڕی ساریکامیشدا گەمارۆ بدات، لە کانوونی دووەمی ١٩١٤ تا کانوونی دووەمی ١٩١٥ شەڕی کرد. ئامادە نەبوو بۆ بارودۆخی سەختی زستان، هێزەکانی دۆڕان و زیاتر لە ٦٠ هەزار پیاوی لەدەستدا. سوپای پاشەکشەی عوسمانی دەیان گوندی ئەرمەنی عوسمانییان لە بیتلیس ڤیلایەت وێران کرد و دانیشتووانەکەیان کۆمەڵکوژ کرد. ئەنوەر بە ئاشکرا شکستی خۆی خستە ئەستۆی ئەرمەنییەکان کە ڕایگەیاند چالاکانە لایەنگری ڕووسەکان بوون، ئەمەش تیۆرێک بوو کە بووە کۆدەنگی لە نێوان سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی. ڕاپۆرتەکانی ڕووداوە ناوخۆییەکانی وەکو کۆگای چەک، پچڕانی هێڵەکانی تەلەگراف و کوشتنی ناوبەناو، ئەو باوەڕانەی پێشتر هەبوون سەبارەت بە خیانەتکردنی ئەرمەنستان پشتڕاستکردەوە و پارانۆیایان لەنێو سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقیدا پەرەپێدا پیلانگێڕییەکی هەماهەنگیی ئەرمەنستان هەیە دژی ئیمپراتۆریەتەکە. کە لە ڕاستیدا بەپێی ڕاپۆرتە پێچەوانەکان زۆربەی ئەرمەنییەکان دڵسۆز بوون، سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی بڕیاریان دا کە ئەرمەنییەکان دەبێت لەناوببرێن بۆ ڕزگارکردنی ئیمپراتۆریەتەکە.
لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٤ـەوە کۆمەڵکوژیی پیاوانی ئەرمەنی لە دەوروبەری باشکالە لە ویلایەتی وان ڕوویدا. دادوەر، جەودەت بەگ، فەرمانی بە ئەرمەنییەکانی وان کرد کە لە ١٨ی نیسانی ١٩١٥دا چەکەکانیان ڕادەست بکەن، ئەمەش دووڕیانێکی دروستکرد: ئەگەر گوێڕایەڵی بن، ئەرمەنییەکان چاوەڕوانی کوشتنیان دەکرد، بەڵام ئەگەر ڕەتی بکەنەوە، ئەوە بیانوویەک بوو بۆ کۆمەڵکوژییەکان. ئەرمەنییەکان لە وان خۆیان بەهێز کرد و هێرشی عوسمانییان بەرپەرچ دایەوە کە لە ٢٠ی نیسانەوە دەستی پێکرد. لە کاتی گەمارۆدانەکەدا ئەرمەنییەکان لە گوندەکانی دەوروبەر، بە فەرمانی جەودەت کۆمەڵکوژ کران. هێزەکانی ڕووسیا لە ١٨ی ئایاردا وانیان گرت و ٥٥ هەزار تەرمیان لەو پارێزگایە دۆزیەوە کە نزیکەی نیوەی دانیشتووانی ئەرمەنی بوون لە پێش جەنگ. هێزەکانی جەودەت بەرەو بیتلیس ڕۆیشتن و هێرشیان کردە سەر گوندەکانی ئەرمەن و سووریا؛ پیاوەکان دەستبەجێ کوژران، ژمارەیەکی زۆر لە ژن و منداڵ لەلایەن کوردە ناوخۆییەکانەوە ڕفێنران و هەندێکی دیکەش ڕێپێوانیان کرد و دواتر کوژران. تا کۆتاییی مانگی حوزەیران تەنها دەیان ئەرمەنی لە ویلایەتەکەدا مابوونەوە.
یەکەم دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان لەلایەن جەمال پاشا، فەرماندەی سوپای چوارەم، لە شوباتی ١٩١٥ پێشنیارکرا و ئەرمەنییەکانی لە سیلیسیا کردە ئامانج (بەتایبەت ئەلێکساندەرتا، دۆرتۆل، ئەدەنە، هادجین، زەیتوون و سیس) کە گواسترانەوە بۆ ناوچەی دەوروبەری کۆنیا لە ساڵی ١٩١٥ لە ناوەڕاستی ئەنادۆڵ. لە کۆتایی مانگی ئازار یان سەرەتای مانگی نیساندا، کۆمیتەی ناوەندی ئیتیحادو تەرەقی بڕیاریدا لەسەر لابردنی ئەرمەنییەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان لە ناوچەکانی نزیک لە هێڵی پێشەوە. لە شەوی ٢٣-٢٤ی نیسانی ١٩١٥ سەدان چالاکوانی سیاسی، ڕۆشنبیر و سەرکردەی کۆمەڵگەی ئەرمەنی لە قوستەنتینیە و لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا کۆکرانەوە. ئەم فەرمانەی تەڵعەت کە بە مەبەستی نەهێشتنی سەرکردایەتی ئەرمەنستان و هەرکەسێک بوو کە توانای ڕێکخستنی بەرخۆدانی هەبێت، سەرەنجام کوشتنی زۆربەی ئەو کەسانەی لێکەوتەوە کە دەستگیرکرابوون. هەمان ڕۆژ، تەڵعەت هەموو ڕێکخراوە سیاسییەکانی ئەرمەنستانی قەدەغە کرد و فەرمانی دا کە ئەو ئەرمەنییانەی پێشتر لە سیلیسیا دوورخراونەتەوە، جارێکی دیکە دیپۆرت بکرێنەوە.
دیپۆرتکردنەوەی سیستماتیکی
ئامانجەکان
لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا، ئیتیحادو تەرەقی -کە ئامانجی سەرەکی پاراستنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو- هاتە سەر ئەوەی کە مەدەنییەکانی ئەرمەنستان وەک هەڕەشەیەکی وجودی بناسێنێت. سەرکردەکانی ئیتیحادو تەرەقی ئەرمەنییەکانیان بەکۆمەڵ تاوانبار کرد بەهۆی "خیانەتکردن" لە ئیمپراتۆریەتەکە، لە هەمان کاتدا جەنگەکە دەرفەتێکی ڕەخساند بۆ ئەوەی بە وتەی تەڵعەت "چارەسەری یەکلاکەرەوە بۆ پرسی ئەرمەنستان" دەربکرێت. ئیتیحادو تەرەقی بە هەڵە پێیوابوو کە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا هەوڵی لکاندنی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵی داوە، و فەرمانی جینۆسایدی بەشێکی زۆری دا بۆ ڕێگریکردن لەم ئەگەرە. مەبەست لە جینۆسایدەکە بۆ نەهێشتنی هەمیشەیی یان هەر ئەگەرێک بوو کە ئەرمەنییەکان بتوانن ئۆتۆنۆمی یان سەربەخۆیی لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکەدا بەدەست بهێنن. تۆمارە عوسمانییەکان نیشان دەدەن کە حکوومەت ئامانجی کەمکردنەوەی ئەرمەنییەکان بووە بۆ ئەوەی لە سەدا پێنجی دانیشتووانی ناوچەکە زیاتر نەبێت.
دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان و نیشتەجێکردنی موسڵمانان لە خاکەکانیاندا بەشێک بوو لە پڕۆژەیەکی فراوانتر کە مەبەست لێی داڕشتنەوەی هەمیشەیی دیمۆگرافیای ئەنادۆڵ بوو. ماڵ و شوێنی بازرگانی و زەوی ئەرمەنییەکان بە پەسەندکردن بۆ موسڵمانانی دەرەوەی ئیمپراتۆریەت و کۆچەرییەکان تەرخانکرابوون کە زۆربەیان کورد بوون. دوای جەنگ، تەڵعەت جەختی لەوە کردەوە کە بەبێ گوێدانە دۆڕانی شەڕەکە، سەرکەوتوو بووە لە "گۆڕینی تورکیا بۆ دەوڵەتێکی نەتەوەیی لە ئەنادۆڵ"، بەهۆی ئەو هەموو دیپۆرتکردن و گواستنەوە زۆرەملێیانەی کە ڕوویاندا لەو ماوەیەدا و نەهێشتنی زۆرێک لە کەمینە نەتەوەییەکان.
ڕێکخستنی کارگێڕی
لە ٢٣ی ئایاری ١٩١٥ تەڵعەت فەرمانی دیپۆرتکردنەوەی هەموو ئەرمەنییەکانی وان و بیتلیس و ئەرزێرۆمی دەرکرد. بۆ پێدانی بەرگێکی یاسایی بۆ دیپۆرتکردنەوەکە، ئەنجوومەنی وەزیران یاسای کاتی دیپۆرتکردنەوەی پەسەند کرد، کە ڕێگەی بە دەسەڵاتداران دەدا هەر کەسێک کە بە "گومانلێکراو" دادەنرێت، دیپۆرت بکەنەوە. لە ٢١ی حوزەیران، تەڵعەت فەرمانی دیپۆرتکردنەوەی هەموو ئەرمەنییەکان لە سەرتاسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا دەرکرد، تەنانەت ئەدریانۆپڵیش کە ٢٠٠٠ کیلۆمەتر لە بەرەی ڕووسیا دوورە. دوای نەهێشتنی دانیشتووانی ئەرمەنی لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ، لە ئابی ١٩١٥، ئەرمەنییەکانی ڕۆژاوای ئەنادۆڵ و تورکیای ئەورووپی کرانە ئامانج بۆ دیپۆرتکردنەوە. هەندێک ناوچە کە ژمارەی دانیشتووانی ئەرمەنستانی زۆر کەم بوون، لەوانەش قوستەنتینیە، بەشێکیان ڕزگاریان بوو.
بەڕێوەبەرایەتی نیشتەجێکردنی هۆز و کۆچبەران هەماهەنگی کرد بۆ دیپۆرتکردنەوە و نیشتەجێکردنی کۆچبەرانی موسڵمان لە خانوو و زەوییە چۆڵەکاندا. بەڕێوەبەرایەتی نیشتەجێکردنی هۆز و کۆچبەران کە لە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی ناوخۆی تەڵعەتدا بوو و ڕێکخراوی تایبەت بوو کە ڕاستەوخۆ فەرمانی لە کۆمیتەی ناوەندی ئیتیحادو تەرەقی وەردەگرت، کاروانەکانی دیپۆرتکردنەوە زیاتر لەلایەن جەندرمەکان یان میلیشیای ناوخۆییەوە ئەنجام دەدران. کوشتنەکانی نزیک بەرەکانی پێشەوە لەلایەن ڕێکخراوی تایبەتەوە ئەنجام دەدرا و ئەوانەی دوورتر بوون، میلیشیا ناوخۆییەکان، باندەکان، جەندرمەکان، یان هۆزە کوردەکان بەپێی ناوچەکە بەشدار بوون. لەناو ئەو ناوچەیەی کە لەلایەن سوپای سێیەمەوە کۆنترۆڵکرابوو، کە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵیان بەدەستەوە بوو، سوپاکە لە دڕندەییەکانی جینۆساید لە ویلایەتەکانی وان، ئەرزێروم و بیتلیسدا بەشداربوو.
بەپێی بەڵگەنامەکان، کوردە کۆچەرییەکان لە کاتی جینۆسایددا زۆر دڕندەیییان ئەنجامدا، بەڵام کوردە نیشتەجێبووەکان تەنیا بە دەگمەن ئەو کارەیان دەکرد. تاوانباران چەندین پاڵنەریان هەبوو، لەوانە ئایدیۆلۆژیا، تۆڵەسەندنەوە، ئارەزووی موڵک و ماڵی ئەرمەنەکان و پیشەگەری. بۆ پاڵنانی تاوانباران، ئیمامە دەستنیشانکراوەکانی دەوڵەت هانی کوشتنی ئەرمەنییەکانیان دەدا و بکوژان مافی ئەوەیان هەبوو کە سێیەکی دیکەی موڵک و ماڵی جوڵاوی ئەرمەنستان وەربگرن (سێیەکی دیکە بۆ دەسەڵاتە ناوخۆییەکان و دواهەمینیان بۆ ئیتیحادو تەرەقی). سیاسەتمەدار و بەرپرسانی عوسمانی کە دژایەتی جینۆسایدیان دەکرد، لە کارەکانیان دوورخرانەوە یان تیرۆر کران. حکوومەت بڕیاریدا کە هەر موسڵمانێک کە ئەرمەنییەکی بە پێچەوانەی ویستی دەسەڵاتدا داڵدە بدات، لە سێدارە دەدرێت.
ڕێپێوانی مردن
بە پێچەوانەی کۆمەڵکوژییەکانی پێشووتری ئەرمەنییەکانی عوسمانی، لە ساڵی ١٩١٥دا ئەرمەنییەکان بە شێوەیەکی ئاسایی لە گوندەکانیاندا نەکوژران، بەڵکوو بەگشتی پیاوەکان لە چەند ڕۆژی یەکەمدا لە دیپۆرتکراوەکانی تر جیا دەکرانەوە و لەسێدارە دەدران. کوڕانی سەرووی دوانزە ساڵان (هەندێکجار پانزە ساڵان) وەک پیاوی پێگەیشتوو مامەڵەیان لەگەڵ دەکرا. شوێنەکانی لەسێدارەدان بریتیبوون لە زەوییە ناڕێکەکان، دەریاچە، بیرەکان، یان کانیاوەکان بۆ ئاسانکاری بۆ شاردنەوە یان فڕێدانی تەرمی مردووەکان. کاروانەکان لە کەمپێکی زنجیرەیی نزیکدا دەوستان، لەوێدا پاسەوانان داوای فیدیەیان لە ئەرمەنییەکان دەکرد. ئەوانەی نەیاندەتوانی پارە بدەن دەکوژران. یەکەکانی ڕێکخراوی تایبەت کە زۆرجار یەکپۆشی جەندرمیان لەبەردا بوو، لە شوێنەکانی کوشتن جێگیر بوون.
لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٥ـەوە لانیکەم ١٥٠ هەزار ئەرمەنی بە ئەرزیندجانەوە تێپەڕین، لەوێ زنجیرەیەک کەمپی ترانزێت دانرا بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕۆیشتنی قوربانییەکان بۆ شوێنی کوشتن لە گەرووی کەماح. هەزاران ئەرمەنی لە نزیک دەریاچەی هەزار کوژران، کە لەلایەن هێزە نیمچە سەربازییەکانەوە لە بەرزاییەکانەوە پاڵیان پێوەنرا. زیاتر لە ٥٠٠،٠٠٠ ئەرمەنی بە دەشتی فیرینسیلاردا تێپەڕین لە باشووری مالاتیا، کە یەکێکە لە کوشندەترین ناوچەکانی سەردەمی جینۆسایدەکە. ئەو کاروانانەی دەگەیشتن، کە بە دەشتەکەدا تێدەپەڕین بۆ ئەوەی لە بەرزاییەکانی کاهتا نزیک ببنەوە، دەیانبینی کە گەرووەکان کە پڕ بوون لە تەرمی کاروانەکانی پێشوو. زۆری تر لە دۆڵی لقەکانی دیجلە، فورات، یان مورات بەڕێوەچوون و بە شێوەیەکی سیستماتیکی لەلایەن ڕێکخراوی تایبەتەوە کوژران. زۆرجار پیاوانی ئەرمەنی بەیەکترییەوە دەبەستران و دواتر دەخرانە نێو ئاوەوە، ئەمەش شێوازێک بوو کە لەسەر ژنان بەکارنەدەهات.
دەسەڵاتداران فڕێدانی تەرمەکانیان لە ڕێگەی ڕووبارەکانەوە وەک ڕێگەیەکی هەرزان و کارا سەیر دەکرد، بەڵام بووە هۆی پیسبوونی بەرفراوان لە خوارەوەی ڕووبارەکان. هێندە تەرمەکان بە ڕووباری دیجلە و فوراتدا دەسوڕانەوە کە هەندێک جار ڕووبارەکانیان دەگرت و پێویستیان بە پاککردنەوەیان بوو بە تەقەمەنی. تەرمی ڕزیوەکانی دیکە بە کەنارەکانی ڕووبارەکانەوە گیر بوون و هەندێکی دیکەشیان تا کەنداوی فارس ڕۆشتن. ڕووبارەکان بۆ ماوەیەکی زۆر دوای کۆمەڵکوژییەکان پیس بوون، ئەمەش بووە هۆی پەتا لە خوارەوەی ڕووبارەکان. دەیان هەزار ئەرمەنی بەدرێژایی ڕێگاکان مردن و تەرمەکانیان بەپەلە نێژران یان زۆرتر بە سادەیی لە تەنیشت ڕێگاکان بەجێهێڵران. حکوومەتی عوسمانی فەرمانی دا کە بە زووترین کات تەرمەکان پاک بکرێنەوە بۆ ئەوەی ڕێگری لە بەڵگەنامەی فۆتۆگرافی و پەتاکانی نەخۆشی بگیرێن، بەڵام ئەم فەرمانانە بەشێوەیەکی یەکسان پەیڕەو نەکرا.
ژنان و منداڵان کە زۆرینەی گەورەی دیپۆرتکراوەکانیان پێکدەهێنا، بەزۆری دەستبەجێ لەسێدارە نەدرابوون، بەڵکوو بەبێ خواردن و ئاو بەناو زەوییە شاخاوییەکاندا ڕێپێوانی سەختیان پێ دەکرا. ئەوانەی نەیانتوانی بەردەوام بن، بەجێهێڵران تا بمرن یان تەقەیان لێبکەن. لە ماوەی ساڵی ١٩١٥دا، هەندێکیان لە گەرمای هاویندا ناچار بوون تا ١٠٠٠ کیلۆمەتر بە پێ بڕۆن.
بە ئیسلامی بوون
ئیسلامیکردنی ئەرمەنییەکان کە وەک سیاسەتێکی سیستماتیکی دەوڵەت ئەنجامدرا، بیرۆکراسی و پۆلیس و دادوەری و پیاوانی ئایینی تێدابوو، پێکهاتەیەکی سەرەکیی پێکهاتەیی کۆمەڵکوژییەکە بوو. بە مەزەندەکردن ١٠٠،٠٠٠ بۆ ٢٠٠،٠٠٠ ئەرمەنی ئیسلامی بوون، و مەزەندە دەکرێت کە دوو ملیۆن هاوڵاتی تورک لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا ڕەنگە لانیکەم یەک باپیرە و باپیرەی ئەرمەنییان هەبێت. هەندێک لە ئەرمەنییەکان ڕێگەیان پێدرا کە موسڵمان بن و خۆیان لە دیپۆرتکردنەوە بدزنەوە، بەڵام ڕژێم لە هەر شوێنێک کە ژمارەیان لە ئاستی پێنج بۆ دە لەسەد زیاتر بووبێت، پێداگری لەسەر لەناوبردنیان دەکرد، یان مەترسی ئەوە هەبوو کە بتوانن نەتەوە و کولتوورەکەیان بپارێزن. تەڵعەت پاشا بە شێوەیەکی تایبەت ڕێگەی بە موسڵمانکردنی ئەرمەنییەکان دا و بە وردی بەدواداچوون بۆ دڵسۆزی ئەرمەنییە گۆڕاوەکان دەکرد تا کۆتایی جەنگ. هەرچەندە یەکەم و گرنگترین هەنگاو موسڵمان بوون بوو، بەڵام پرۆسەکە پێویستی بە بنبڕکردنی ناو و زمان و کولتووری ئەرمەنیش هەبوو، و بۆ ژنان، هاوسەرگیری دەستبەجێ لەگەڵ موسڵمانێک.
ئیتیحادو تەرەقی ڕێگەی بە ژنانی ئەرمەنی دا کە هاوسەرگیری بکەن و بچنە ماڵە موسڵمانەکان، چونکە ئەم ژنانە دەبوو موسڵمان ببن و ناسنامەی ئەرمەنی خۆیان لەدەست دەدەن. زۆرجار ژن و کچە گەنجەکان وەک خزمەتکاری ماڵ یان کۆیلەی سێکسی وەردەگیران. هەندێک لە کوڕان ڕفێنران بۆ ئەوەی وەک کرێکاری زۆرەملێ بۆ تاکەکانی موسڵمان کار بکەن. هەندێک منداڵ بە زۆر دەستیان بەسەردا گیرا، هەندێکی دیکەش لەلایەن دایک و باوکیانەوە فرۆشران یان دەستبەرداربوون بۆ ڕزگارکردنی ژیانیان. زۆربەی منداڵانی ئەرمەنی کە لە جینۆساید ڕزگاریان بووە، ڕووبەڕووی ئیستغلالکردن، کاری قورسی بەبێ مووچە، موسڵمانبوونی زۆرەملێ و دەستدرێژی جەستەیی و سێکسی بوونەوە. ژنانی ئەرمەنی کە لە کاتی گەشتەکەدا بە دیل گیرابوون، لە ماڵە تورکەکان یان کوردەکاندا کۆتاییان هات؛ ئەوانەی لە قۆناغی دووەمی کۆمەڵکوژیدا ئیسلامی بوون خۆیان لە ژینگەیەکی عەرەبی یان بەدەویدا بینییەوە.
دەستدرێژی و دەستدرێژی سێکسی و لەشفرۆشی ژنانی ئەرمەنی هەموویان زۆر باو بوون. هەرچەندە ژنانی ئەرمەنی هەوڵیان دەدا خۆیان لە توندوتیژی سێکسی بەدوور بگرن، بەڵام زۆرجار خۆکوشتن تاکە بەدیل بوو. دیپۆرتکراوان لە دیمەشق بە ڕووتی نمایش دەکران و لە هەندێک ناوچەدا وەک کۆیلەی سێکسی دەفرۆشران، ئەمەش سەرچاوەیەکی گرنگی داهات بۆ جەندرمەکانی یاوەری پێکدەهێنا. هەندێکیان لە بازاڕەکانی کۆیلەی عەرەبیدا بە حاجیانی موسڵمانی حەج فرۆشران و لە جەزائیر و توونس کۆتاییان هات.
دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی خەڵک
هەڵمەتی بە تورکیکردنی ئابووری لە حوزەیرانی ساڵی ١٩١٤ بە یاسایەک دەستی پێکرد کە زۆرێک لە بازرگانانی کەمینە نەتەوەییەکانی پابەند کرد بە بەکرێگرتنی موسڵمانان. جینۆسایدەکە کاریگەری کارەساتبارانەی لەسەر ئابووری عوسمانی هەبوو؛ موسڵمانان بەهۆی دیپۆرتکردنەوەی پیشەگەرە لێهاتووەکانەوە بێبەش بوون و تەواوی قەزاکان کەوتنە بەر برسێتی دوای دیپۆرتکردنەوەی جووتیارەکانیان. حکوومەتی عوسمانی و تورکیا زنجیرەیەک یاسای موڵک و ماڵی جێهێڵراویان دەرکرد بۆ بەڕێوەبردن و دابەشکردنەوەی موڵک و ماڵی دەستبەسەرداگیراو لە ئەرمەنییەکان.
داهاتی فرۆشتنی موڵک و ماڵی دەستبەسەرداگیراو زۆرجار بۆ دابینکردنی بودجەی دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان و نیشتەجێکردنی موسڵمانان بەکاردەهێنرا، هەروەها بۆ خەرجییەکانی سوپا و میلیشیا و خەرجییەکانی دیکەی حکوومەت. لە کۆتاییدا ئەمە بەشێکی زۆری بنەمای پیشەسازی و ئابووریی کۆماری دوای ساڵی ١٩٢٣ی پێکهێنا. دەستبەسەرداگرتن و دەربەدەرکردنی ڕکابەرە ئەرمەنییەکان وایکرد زۆرێک لە تورکەکانی چینی خوارەوە واتە کۆڵبەر و سەرباز و کرێکار بەرەو چینی ناوەڕاست بەرزببنەوە. دەستبەسەرداگرتنی سەروەت و سامانی ئەرمەنستان تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بەردەوام بوو، لە ساڵی ٢٠٠٦ ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی بڕیاریدا کە تۆمارەکانی موڵک و ماڵی ساڵی ١٩١٥ دەبێت بە داخراویی بهێڵرێنەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی.
شوێنی گواستنەوە
یەکەم کەسەکان کە لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩١٥ هاتبوون لە حەلەب جێگیر کران. لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی دووەمەوە، کاروانەکان ڕێگەیان پێنەدرا بچنە ناو شارەکە و بە درێژایی هێڵی ئاسنی بەغدا یان فورات بەرەو موسڵ ئاڕاستە کران. یەکەم کەمپی ترانزێت لە سیبیل لە ڕۆژهەڵاتی حەلەب دامەزرا؛ ڕۆژانە کاروانێک دەگەیشت و کاروانێکی دیکە بەرەو میسکینە یان دێرەزۆر دەڕۆیشت. دەیان ئۆردوگای کۆکردنەوە لە سووریا و میزۆپۆتامیاى سەرەوە دامەزران. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٥، نزیکەی ٨٧٠ هەزار دیپۆرتکراو گەیشتنە سووریا و میزۆپۆتامیاى سەرەوە. لە کۆتایی ساڵی ١٩١٥ هەندێک کەمپ داخران بەهۆی مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی بۆ سەربازگەی عوسمانی. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩١٥، کەمپەکانی دەوروبەری حەلەب تەسفیە کران و ڕزگاربووان ناچار بوون ڕێپێوان بکەن بۆ ڕەئسولعەین، دواتریش کەمپەکانی ئەوێ لە سەرەتای ساڵی ١٩١٦ داخران و ڕزگاربووان ڕەوانەی دێرەزۆر کران.
بەگشتی ئەرمەنییەکان لە کاتی ڕێپێوانی زۆرەملێیان بۆ بیابانی سووریا و دوای ڕێپێوانەکەیان لە خواردن و ئاویان پێ نەدرا؛ زۆربەیان بەهۆی برسێتی، ماندوێتی، یان نەخۆشی، بە تایبەت تایفوس و هەوکردنی سییەکان مردن. هەندێک لە بەرپرسانی ناوخۆیی خۆراکیان بە ئەرمەنییەکان دا؛ هەندێکی تر بەرتیلیان وەرگرت بۆ دابینکردنی خۆراک و ئاو. ڕێکخراوە فریاگوزاریەکان بە فەرمی قەدەغە کران لە دابینکردنی خۆراک بۆ دیپۆرتکراوان. پاسەوانەکان دەستدرێژییان دەکردە سەر زیندانییە ژنەکان و ڕێگەیان بە بەدەوییەکان دەدا شەوانە هێرش بکەنە سەر کەمپەکان بۆ تاڵانکردن و دەستدرێژیکردنە سەر؛ بۆیە هەندێک لە ژنان ناچار بوون هاوسەرگیری بکەن. هەزاران منداڵی ئەرمەنی بە تورک و عەرەب و جوولەکەکانی بێ منداڵ فرۆشران، کە دەهاتنە کەمپەکان بۆ ئەوەی لە دایک و باوکیان بیانکڕن. لە ڕۆژاوای شام کە لەلایەن سوپای چوارەمی عوسمانی لە ژێر دەستی جەمال پاشا بەڕێوەدەبرا، هیچ ئۆردوگایەکی کۆکردنەوە و کۆمەڵکوژییەکی بەرفراوان نەبوو، بەڵکوو ئەرمەنییەکان نیشتەجێکرانەوە و بۆ کارکردن وەرگیران یان دەنێردران بۆ جەنگ.
توانای ئەرمەنییەکان بۆ خۆگونجاندن و مانەوە زیاتر بوو لەوەی تاوانباران چاوەڕێیان دەکرد. تۆڕێکی بەرخۆدان کە بە شێوەیەکی شل ڕێکخراو و بە سەرۆکایەتی ئەرمەنستان بنکەکەی لە حەلەب بوو، سەرکەوتوو بوو لە یارمەتیدانی زۆرێک لە دیپۆرتکراوەکان، و ژیانی ئەرمەنەکانی ڕزگار کرد. لە سەرەتای ساڵی ١٩١٦ نزیکەی ٥٠٠ هەزار دیپۆرتکراو لە سووریا و میزۆپۆتامیا لە ژیاندا بوون. لە ترسی ئەوەی ئەرمەنییەکانی ڕزگاربوو دوای جەنگ بگەڕێنەوە ماڵەوە، تەڵعەت پاشا فەرمانی دا شەپۆلی دووەمی کۆمەڵکوژی لە شوباتی ١٩١٦ دەست پێبکات. زیاتر لە ٢٠٠ هەزار ئەرمەنی لە نێوان مانگی ئازار و تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٦ کوژران.
کاردانەوەی نێودەوڵەتی
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەوڵیدا ڕێگری لە ڕۆژنامەنووسان و فۆتۆگرافەران بکات کە دڕندەییەکانیان بەڵگە بکەن و هەڕەشەی دەستگیرکردنی لێکردن. سەرەڕای ئەوەش، ڕاپۆرتە چەسپاوەکانی کوشتنی بەکۆمەڵ لە ڕۆژنامەکانی ڕۆژاوادا بە شێوەیەکی بەرفراوان ڕووماڵ کران. لە ٢٤ی ئایاری ١٩١٥، سێ ئینتێنت (ڕووسیا، بەریتانیا و فەرەنسا) بە فەرمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییان بە "تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی و شارستانیەت" ئیدانە کرد، و هەڕەشەی لێپرسینەوە لە تاوانباران کرد. ئیفادەی شایەتحاڵەکان لە کتێبەکانی وەک مامەڵە لەگەڵ ئەرمەنییەکان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی (١٩١٦) و چیرۆکی باڵیۆز مۆرگنتاودا (١٩١٨) بڵاوکرایەوە، کە هۆشیاری گشتیی لەبارەی جینۆسایدەوە بەرزکردەوە.
ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا هاوپەیمانێکی سەربازیی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا. دیپلۆماتکارانی ئەڵمانیا لە سەرەتای ساڵی ١٩١٥دا ڕەزامەندییان لەسەر دوورخستنەوەی سنووردار لە ئەرمەنییەکان دا، و هیچ ڕێوشوێنێکیان لە دژی کۆمەڵکوژییەکە نەگرتەبەر. هەوڵی فریاگوزاری لە دەیان وڵاتدا ڕێکخرا بۆ کۆکردنەوەی پارە بۆ ڕزگاربووانی ئەرمەنی. تا ساڵی ١٩٢٥ خەڵک لە ٤٩ وڵاتدا خەریکی ڕێکخستنی "یەکشەممەی یاسای زێڕین" بوون کە لەو ماوەیەدا دەستیان کرد بە کۆکردنەوەی پارە بۆ هەوڵە مرۆییەکان. لە نێوان ساڵانی ١٩١٥ و ١٩٣٠، ڕێکخراوی یارمەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک ١١٠ ملیۆن دۆلاری کۆکردەوە بۆ پەنابەرانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی.
کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانیی یەکەم
کوشتنی بە ئەنقەست و بە سپۆنسەری دەوڵەتی ئەرمەنییەکان زۆربەی کات تا کۆتایی مانگی یەکی ساڵی ١٩١٧ وەستا، هەرچەندە کۆمەڵکوژی و برسێتی وردە وردە بەردەوام بوو. هەردوو مێژوونووسانی هاوچەرخ و دواتر مەزەندەیان کردووە کە نزیکەی یەک ملیۆن ئەرمەنی لە کاتی جینۆسایدەکەدا مردوون، بە ژمارەکان لە نێوان ٦٠٠،٠٠٠ بۆ ١.٥ ملیۆن مردن. لە نێوان ٨٠٠،٠٠٠ بۆ ١.٢ ملیۆن ئەرمەنی دیپۆرتکرانەوە، و هاوچەرخەکانی مەزەندەیان کرد کە تا کۆتایی ساڵی ١٩١٦ تەنها ٢٠٠،٠٠٠ کەسیان هێشتا لە ژیاندا بوون. لەگەڵ پێشکەوتنی سوپای بەریتانیا لە ساڵانی ١٩١٧ و ١٩١٨ بەرەو باکوور لە ڕێگەی شامەوە، نزیکەی ١٠٠ بۆ ١٥٠ هەزار ئەرمەنیان ئازاد کرد کە بۆ سەربازی عوسمانی کاریان دەکرد لە ژێر بارودۆخێکی خراپدا.
لە ئەنجامی شۆڕشی بەلشەفییەکان و دواتر ئاشتییەکی جیا لەگەڵ زلهێزەکانی ناوەڕاست، سوپای ڕووسیا کشایەوە و هێزەکانی عوسمانی پێشڕەوییان کرد بۆ ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ. یەکەمین کۆماری ئەرمینیا لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٨ ڕاگەیەندرا، لەو کاتەدا لەسەدا ٥٠ی دانیشتووانەکەی پەنابەر بوون و لەسەدا ٦٠ی خاکەکەی لەژێر داگیرکاری عوسمانیدا بوو. سەربازانی عوسمانی لە بەشێک لە ئەرمینیا کشانەوە دوای ئاگربەستی مودرۆس لە تشرینی یەکەمی ١٩١٨. لە ساڵی ١٩١٨ تا ١٩٢٠، چەکدارە ئەرمەنییەکان کوشتنی تۆڵەسەندنەوەیان لە هەزاران موسڵمان ئەنجامدا، کە وەک بیانوویەک بەکار دەهێنرێت بۆ ڕێگری لە داننان بە جینۆساید بە کارەساتی ئەرمەنەکان. لە ساڵی ١٩١٨دا، لانیکەم ٢٠٠ هەزار کەس لە ئەرمینیا کە زۆربەیان پەنابەر بوون، بەهۆی برسێتی یان نەخۆشیەوە گیانیان لەدەستدا، بەشێکیش بەهۆی گەمارۆیەکی تورکیا بۆ سەر پێداویستییە خۆراکییەکان و لەناوبردنی بە ئەنقەستی بەروبوومەکان لەناوچوون.
لە ١٥ی ئازاری ١٩٢١، تەڵعەت لە بەرلین تیرۆرکرا وەک بەشێک لە ئۆپەراسیۆنی نەمێسیس، کە ئۆپەراسیۆنی نهێنی ساڵانی ١٩٢٠ی هێزی ئاسمانی بەریتانیا بوو بۆ کوشتنی ئەنجامدەرانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان.
لە ڕوانگەی تورکیا
لە بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا، کورد و عەلەوییەکان جێگای ئەرمەنییەکانیان گرتەوە وەک دوژمنی ناوخۆی دەوڵەتی تورکیا. میلیتاریزم، لاوازی سەروەری یاسا، نەبوونی مافی کەمینەکان، و بە تایبەتی ئەو باوەڕە کە تورکیا بەردەوام لە ژێر هەڕەشەدایە لە میراتە سەرەکییەکانی ساڵی ١٩١٥ی تورکیان. لە تورکیای دوای جەنگدا، ئەنجامدەرانی جینۆسایدەکە بە "شەهید"ی دۆزی نەتەوەیی ستایش کران. حکوومەتی تورکیا پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە دیپۆرتکردنەوەی بەکۆمەڵی ئەرمەنییەکان کارێکی ڕەوا بووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەیەکی وجودی بۆ سەر ئیمپراتۆریەتەکە، بەڵام هیچ نیازێک نەبووە بۆ قڕکردنی گەلی ئەرمەنستان. هەڵوێستی حکوومەت لەلایەن زۆرینەی هاووڵاتیانی تورکیاوە پاڵپشتی دەکرێت. زۆرێک لە کوردەکانیش کە خۆیان لە تورکیادا تووشی سەرکوتی سیاسی بوون، ئەو کۆمەڵکوژییەیان ناسیوە و ئیدانەیان کردووە.
دەوڵەتی تورکیا باسکردنی ئاشکرای جینۆساید وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی دەزانێت بەهۆی پەیوەندییەکەی بە بناغەی کۆمارەوە و بۆ دەیان ساڵ بە توندی سانسۆری لەسەر کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٢ پارتی داد و گەشەپێدان هاتە سەر دەسەڵات و تا ڕادەیەکی دیاریکراو سانسۆری سووک کرد، هەرچەندە پارتی داد و گەشەپێدان قسەی ئینکاری دەوڵەتی نەرمتر کرد، ئەرمەنییەکانی وەک بەشێک لە زیانەکانی جەنگی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وەسف کرد، لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٠دا سەرکوت و سانسۆری سیاسی دووبارە زیادی کرد. هەوڵەکانی تورکیا بۆ ماوەی سەدەیەک بۆ ڕێگریکردن لە هەر دانپێدانانێک یان باسکردنی جینۆسایدەکە لە وڵاتانی دەرەوەدا، ملیۆنان دۆلاری لە لۆبیکردن و هەروەها تۆقاندن و هەڕەشەکردن لەخۆگرتووە.
لە ڕوانگەی ئەرمینیا و ئازەربایجان
ڕۆژی یادی جینۆسایدی ئەرمەنستان لە ٢٤ی نیسانی هەموو ساڵێک لە ئەرمینیا و دەرەوەی وڵات یاد دەکرێتەوە، کە ساڵڕۆژی دیپۆرتکردنەوەی ڕۆشنبیرانی ئەرمەنییە. لە ٢٤ی نیسانی ١٩٦٥، ١٠٠،٠٠٠ ئەرمەنی لە یەریڤان ناڕەزایەتیان دەربڕی و ئەرمەنییەکانی ڕەوەند لە سەرانسەری جیهان خۆپیشاندانیان کرد لە بەرژەوەندی دانپێدانانی جینۆساید و لکاندنی زەوی لە تورکیا.
لە ساڵی ١٩٨٨ـەوە ئەرمەنییەکان و ئازەرییەکانی تورک لە ململانێیەکدا بوون لەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ کە ناوچەیەکی ئەرمەنییە و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەک بەشێک لە ئازەربایجان ناسراوە. سەرەتا خۆپیشاندانی ئاشتیانەی ئەرمەنییەکان تێیدا بەشداربوون، ململانێکان بەرەو توندوتیژی گۆڕا و کۆمەڵکوژی لەلایەن هەردوولاوە بەخۆیەوە بینیوە و لە ئەنجامدا زیاتر لە نیو ملیۆن کەس ئاوارەبوون. لە ماوەی شەڕەکەدا، حکوومەتی ئازەربایجان و ئەرمەنستان بە بەردەوامی یەکتریان تۆمەتبار کردووە بە پیلانگێڕی جینۆساید. ئازەربایجانیش بەشداری لە هەوڵەکانی تورکیا کردووە بۆ ڕەتکردنەوەی جینۆسایدی ئەرمەنەکان.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی
لە حەفتاکان بەدواوە زۆرێک لە وڵاتان خۆیان لە دانپێدانان بەدوور گرت بۆ پاراستنی پەیوەندی باش لەگەڵ تورکیا. تا ساڵی ٢٠٢٢، ٣١ وڵات دانیان بە جینۆسایدەکەدا ناوە، کە پاپا فرانسیس و پەرلەمانی ئەورووپا، ئەمریکا، کەنەدا، سووریا، ڕووسیا، پورتوگال و سوید لە نێویاندان.
ئەرشیڤ و مێژوونوسین
جینۆسایدەکە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە ئەرشیفی ئەڵمانیا، نەمسا، ئەمریکا، ڕووسیا، فەرەنسا و بەریتانیادا بەڵگەی لەسەرە، هەروەها لە ئەرشیفی عوسمانی، سەرەڕای پاککردنەوەی سیستماتیکی بەڵگەنامە تاوانبارەکان لەلایەن تورکیاوە. لەگەڵ هەزاران گێڕانەوەی شایەتحاڵی چاودێر لە میسیۆنەرە ڕۆژاواییەکان و ڕزگاربووانی ئەرمەنستانەوە. پارێزەری پۆڵەندی-جوولەکە ڕافایل لێمکین کە زاراوەی جینۆسایدی داهێنالە ساڵی ١٩٤٤، چارەنووسی ئەرمەنەکانی وەک یەکێک لە جینۆساید هەرە بەرچاوەکانی سەدەی بیستەم ناساند. نزیکەی هەموو مێژوونووس و زانایانی دەرەوەی تورکیا و ژمارەیەکی زۆر لە زانایانی تورک، لەناوبردنی ئەرمەنییەکان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا بە جینۆساید دەناسن.
