ناوه‌ڕۆك
ناساندن
عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب (بە عەرەبی: علي بن أبي طالب، بە ئینگلیزی: Ali ibn Abi Talib) یان ئەبوو حەسەن عەلی کوڕی ئەبووتاڵیبی هاشمی قوڕەیشی، ئامۆزای پێغەمبەر محەمەد ﷺ و زاوایەتی، لەلای پەیڕەوانی ڕێبازی سوننە چوارەمین و کۆتا جێنشین و خەلیفەی سەردەمی جێنشینییە. شیعەکانیش وەک یەکەمین ئیمامی خۆیان دەیبینن. یەکێکە لەو دە کەسەی کە لە دونیادا موژدەی بەهەشتی پێ دراوە.
عەلی لە هەموو شەڕەكانی پێغەمبەردا بەشداری كردووە جگە لە شەڕی تەبووك كە پێغەمبەر لە شوێنی خۆی لە مەدینە هێشتیەوە. بە چڕی و لێهاتوویی لە شەڕدا ناسرابوو، هەروەها یەکێک بووە لە هۆکارەکانی سەرکەوتنی موسڵمانان لە شەڕە جۆراوجۆرەکاندا، دیارترینیان شەڕی خەندەق و شەڕی خەیبەر. عەلی لەلایەن پێغەمبەر محەمەدەوە ﷺ متمانەی پێدەکرا، یەکێک بوو لە نووسەرانی سروش و لە گرنگترین باڵیۆز و وەزیرەکانی بوو.
پێگەی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب و پەیوەندییەکەی لەگەڵ هاوەڵانی پێغەمبەر، بابەتی ناکۆکییەکی مێژوویی و ئایدیۆلۆژییە لە نێوان ڕێبازە جیاوازەکانی ئیسلامدا، هەندێکیان پێیان وایە خوای گەورە وەک وەلی و ئیمام و جێنشینی موسڵمانان هەڵی بژاردووە، کە پێغەمبەر لە وتاری غەدیردا ئەمەی ڕاگەیاندووە، بۆیە پێیان وابوو کە هەڵبژاردنی ئەبووبەکر وەک جێنشینی موسڵمانان پێچەوانەی فێرکارییەکانی پێغەمبەر محەمەد ﷺ بووە. بە پێچەوانەوە کۆمەڵێک لە موسوڵمانان ئەم دیاریکردنە ڕەتدەکەنەوە و پێیان وایە پەیوەندی هاوەڵانی پێغەمبەر لەگەڵیدا زۆر باش بووە. ئەم جیاوازی بۆچوونە بووەتە هۆی دژایەتییەکی چەندین سەدە لەنێوان شیعە و سوننەکان.
لە ساڵی ٣٥ی کۆچی (٦٥٦ زایینی) لە مەدینە بەڵێنی جێنشینی پێ دراوە و حوکمی پێنج ساڵ و سێ مانگی کردووە، ماوەکەی بە ناسەقامگیریی سیاسی تایبەتمەند بووە، بەڵام بە پێشکەوتنی شارستانی بەرجەستە ناوبانگی هەبوو، بە تایبەت لە پایتەختی خەلافەتی نوێ, کوفە. لە سەردەمی عەلیدا کۆمەڵێک فیتنەی گەورە بەرۆکی دۆخی سیاسی دەوڵەتی گرتەوە، کە زیاتر بەهۆی فیتنەی شەهیدکردنی عوسمانی کوڕی عەففانەوە بوو، کە بووە هۆی بڵاوەپێکردنی موسڵمانان و دابەشبوونیان بەسەر شیعەکانی عەلی جێنشینی شەرعی، و شیعەکانی عوسمان کە سەرکردەکەیان موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان بوو و داوای خوێنی عوسمانیان دەکرد، بەهۆی ئەمەشەوە لە شەڕی سەفین ڕووبەڕووی یەکتری بوونەوە. دواتریش جەنگی جەمەل لەنێوان سوپای تەڵحەی کوڕی عوبەیدوڵڵا و زوبەیری کوڕی عەوام هاوشانی عائیشەی کچی ئەبووبەکر، دژی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب ڕوویدا، کە داوای تۆڵەکردنەوەیان دەکرد لە بکوژانی عوسمانی کوڕی عەففان، بەڵام عەلی ئەو کارەی دوادەخست.
عەلی لە نێو موسوڵماناندا بە بەتوانایی و دانایی ناوبانگی دەرکردووە و زۆر شیعر و پیاهەڵدانیش بۆ ئەو دەگەڕێندرێنەوە. بەپێی ئەو گێڕانەوەی كە لە كتێبەكانی فەرموودە و مێژوودا هەیە هێمای ورە و هێزە و بە دادپەروەری و زوهد تایبەتمەندە.
ناسناو
عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب بە هەریەک لە ناسناوەکانی (ئەبوو حەسەن) و (ئەبوو توراب) دەناسرێت، کە هەردوو ناسناوەکە لەلایەن پێغەمبەری خواوە پێی بەخشراوە، یەکەمیان بەهۆی ئەوەی کوڕە گەورەکەی ناوی حەسەنە، دووەمیان بەهۆی ئەوەی ڕۆژێک لە مزگەوت چاوی پێی دەکەوێت کە پاڵکەوتووە و پۆشاکەکەی سەری لاچووە و جەستەی خۆڵی لەسەرە، پێغەمبەری خوا دەڕواتە لای و دەست دەکات بە پاککردنەوە و پێی دەڵێت (هەستە باوکی خۆڵ، هەستە باوکی خۆڵ).
ژیان
عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب لە ١٣ـی ڕەجەبی ساڵی ٢٣ی پێش کۆچ، واتە ٥٩٩/٣/١٧ لە شاری مەککە لەدایکبووە، دایکی ناوی فاتیمەی کچی ئەسعەدی هاشمی بووە، باوکیشی ئەبووتاڵیبی کوڕی عەبدولموتەڵیب بووە. لە یەکەمین کەسەکان بووە کە موسوڵمان بووە، یەکەمین لاوی ئایینی ئیسلامە. سێ ڕۆژ دوای کۆچی پێغەمبەر کۆچی کرد بۆ مەدینە، کاتێک برایەتی لەنێو خەڵکی مەدینە دروست کرا پێغەمبەر وەک برای خۆی داینا، لە ساڵی دووەمی کۆچیشدا کردی بە زاوای خۆی و فاتیمەی کچی پێشکەشکرد.
کاتێک عەلی تەمەنی لە نێوان پێنج بۆ شەش ساڵدا بوو، ساڵانێک لە سەختی و ناڕەحەتی لە مەککە دەستی پێکرد کە کاریگەری لەسەر بارودۆخی ئابووریی لە مەککە و دەوروبەری هەبوو. پێغەمبەر و عەباسی مامی چوون بۆلای ئەبووتاڵیب داوایان کرد هەریەکەیان کوڕێک ببەن بۆ ئەوەی بەخێوی بکەن و باری سەرشانی کەم بکەنەوە، عەباس جەعفەری وەرگرت و عەلییش درا بە پێغەمبەری خوا. منداڵی و لاویی لە ماڵی پێغەمبەر بەسەر برد و دەوترێت هەرگیز کڕنووشی بۆ هیچ بتێک نەبردووە.
عەلی لە گەنجیدا موسوڵمان دەبێت، بەمەش عەلی دەبێتە یەکەمین گەنجی موسوڵمان. هەروەها عەلی یەكەم كەس بوو لەگەڵ پێغەمبەر محەمەد و خەدیجەی هاوسەری دوای موسوڵمانبوونیان نوێژی كرد. لە یەکەم وروژمی کۆچکردن بۆ حەبەشە کۆچ ناکات، لەگەڵ پێغەمبەر لە گەمارۆی بەنی هاشم دەمێنێتەوە.
شەوی کۆچکردن بۆ مەدینە
ئەو ڕۆژەی کە پێغەمبەر بڕیاریدا کۆچ بکات بۆ یەثریب، سەرکردەکانی قوڕەیش لە داروننەدوە کۆبوونەوە و لەسەر کوشتنی ڕازی بوون، لە هەر هۆزێک گەنجێکی بەهێزیان کۆکردەوە و فەرمانیان پێکرد لەبەر دەرگای ماڵەکەی چاوەڕێی بکەن هەمووان پێکەوە لێی بدەن، بەجۆرێک خوێنی لەناو هۆزەکاندا بڵاوبێتەوە. بە گوێرەی بیروباوەڕی هەموو موسوڵمانان جوبرەئیلی فریشتە هاتە لای پێغەمبەر و ئاگاداری کردەوە لە پیلانگێڕی قوڕەیش بۆ کوشتنی، بۆیە پێغەمبەر داوای لە عەلی کرد لە جیاتی ئەو لە سەر جێگاکەی بخەوێت و بە پۆشاکی سەوزەکەیەوە داپۆشرێت بۆ ئەوەی وابیربکەنەوە کە ئەوەی خەوتووە محەمەد ﷺە، بەم شێوەیە عەلی بووە داپۆشەری کۆچی پێغەمبەری خوا و پیلانی خەڵکی قوڕەیشی پووچەڵ کردەوە. عەلی بەو هەڵوێستەی لەو شەوەدا بە یەکەم کەسی خۆبەختکار لە ئیسلام دادەنرێت.
عەلی دوای سێ ڕۆژ و لە تەمەنی ٢٢ ساڵیدا کۆچ دەکات بۆ مەدینە، لەگەڵ خۆیدا هەریەک لە فاتیمەی دایکی، فاتیمەی کچی پێغەمبەر، فاتیمەی کچی زوبەیر و فاتیمەی کچی حەمزەی کوڕی عەبدولموتەڵیبی پێبووە، کە دواتر بە کاروانی فاتیمەکان ناسراوە.
هاوسەرگیری
لە مانگی سەفەری ساڵی دووەمی کۆچیدا، پێغەمبەر فاتیمەی کچی خۆی پێشکەشی عەلی دەکات و هاوسەرگیری دەکەن، هەتاوەکوو فاتیمە لە ژیاندا دەبێت هیچ ژنێکی تر ناهێنێت. مارەییەکەی قەڵغانێک بووە، یان دەوترێت وشترێکی فرۆشتووە بۆی کە نرخەکەی ٤٨٠ درهەم بووە. لە ساڵی سێهەم و چوارەمی کۆچیدا دوو کوڕی بە ناوەکانی حەسەن و حسێن دەبێت، دواتریش دەبنە خاوەنی دوو کچ بە ناوەکانی زەینەب و ئوم کەلسووم.
کارەکانی لە سەردەمی پێغەمبەردا
عەلی لەلایەن پێغەمبەر محەمەد ﷺەوە متمانەی پێدەکرا، یەکێک بوو لە نووسەرانی سروش و لە گرنگترین باڵیۆز و وەزیرەکانی بوو. پێغەمبەر لە زۆر بابەتدا ڕاوێژی پێکردووە، بەتایبەت لە ڕووداوی ئیفک. لە زۆرێک لە ئاشتیی نێوان هۆزەکاندا بەشداری کردووە. باس لەوە کراوە کە لەکاتی فەتحی مەککەدا سەعدی کوڕی عوبادە ویستویەتی بە شەڕکردن بچێتە ناو مەککە، دژی ئەوەی پێغەمبەر فەرمانی پێکردووە، پێغەمبەر كاتێك ئەو قسەیەی بیست، عەلی نارد بۆ پشتی سەعد، ئەویش بەدوایدا ڕۆیشت و ئاڵاكەی لێ وەرگرت و لەگەڵیدا چووە ناو مەككە، پاشان پێغەمبەر محەمەد ﷺ فەرمانی پێكرد ئەو بتانە بشكێنێت كە لە دەوروبەری كەعبەدا بوون.
عەلی شاهیدی هەموو شەڕەكان بووە لەگەڵ پێغەمبەر جگە لە شەڕی تەبووك، كە لەو شەڕەدا وەک جێنشینی لەسەر مەدینە و بنەماڵەكەی دانراوە. لە زۆرینەی جەنگەکان ئاڵای ئیسلامی پێ دراوە. عەلی بە لێهاتوویی و بەهێزی خۆی لە شەڕکردندا ناسرابوو؛ لە شەڕی بەدردا عەلی دژی وەلیدی کوڕی عوتبە شەڕی ڕووبەڕوو دەکات و دەیباتەوە، زیاتر لە ٢٠ کەسیش لە بەرەی قوڕەیشییەکان دەکوژێت. عەلی شمشێرێکی بەناوبانگی هەبوو کە لەلایەن پێغەمبەرەوە لە شەڕی ئوحود پێی بەخشرابوو بە زولفیقار ناسراوە.
مافی جێنشینی
دوای مردنی پێغەمبەر محەمەد ﷺ عەلی تەرمەکەی دەشۆرد و ئامادەی کرد بۆ ناشتن، لەو نێوەندەدا ئەنسارەکان کۆدەبنەوە و سەعدی کوڕی عوبادە دیاری دەکەن بۆ ئەوەی ببێتە جێنشینی موسڵمانان، لە کۆتاییدا ئەبووبەکر هەڵبژێردرا بۆ ئەوەی ببێتە جێنشینی پێغەمبەر، دوای ئەوە چوونە ماڵی عەلی بۆ وەرگرتنی بەیعەت لێی. هەندێک لە مێژوونووسانی شیعە دەڵێن عەلی باوەڕی بەوە بووە مافی ئەو لەپێشترە بۆ جێنشینی، پێیوابووە موسڵمانان لە کۆشکەکەدا ئەو هەڵدەبژێرن، بۆیە بەبێ دڵی دەنگی بە ئەبووبەکر داوە. بەڵام سوننەکان دەڵێن عەلی قبووڵی کردووە و کێشەی نەبووە، هەندێک لە شیعەکانیش ئەم قسەیە بە ڕاست دەخەنەوە.
لە ماوەی جێنشینیی (ئەبووبەکری ڕاستگۆ، عومەری کوڕی خەتتاب و عوسمانی کوڕی عەففان)ـدا، عەلی ڕۆڵێکی گەورەی بینیوە و لە زۆر بابەتدا ڕاوێژیان پێکردووە.
بوون بە جێنشین و کێشەکان
کاتێک عوسمان شەهید کرا، عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب لە ڕۆژی دواتری ڕووداوەکەدا (ڕۆژی هەینی ٢٥ـی زولحیججەی ساڵی ٣٥ی کۆچی) لەلایەن هەموو هاوەڵان و خەڵکی مەدینە و شۆڕشگێڕانەوە لە مەدینە بەیعەتی پێ درا. دەگوترێت لە سەرەتاوە ڕقی لە جێنشینی بووە و پێشنیاری کردووە کە وەزیر و ڕاوێژکار بێت، بەڵام هەندێک لە هاوەڵەکان هەوڵیان داوە ڕازی بکەن، هەریەک لە ئیبن خەلدوون و تەبەڕی پێیان وایە بۆیە قبووڵی کردووە لە دووبەرەکی نێوان موسوڵمانان ترساوە.
عەلی هەر لە یەکەم ساتەوەختی خەلافەتەکەیەوە ڕایدەگەیەنێت کە بنەماکانی ئیسلام جێبەجێ دەکات و دادپەروەری و یەکسانی لەنێوان هەموواندا دادەمەزرێنێت بەبێ جیاکاری.
دوای چەند مانگێک لە وەرگرتنی دەسەڵات، شەڕی جەمەل (٣٦ کۆچی) ڕوویدا کە تیایدا هەریەک لە تەڵحە و زوبەیر، لەگەڵ عائیشەی کچی ئەبووبەکری هاوسەری پێغەمبەر ڕووبەڕووی سوپای عەلی بوونەوە، کە داوای تۆڵەی بکوژانی عوسمانیان دەکردەوە. هەرچەندە زوبەیر و تەڵحە لەسەر ئەنجامنەدانی شەڕ ڕێکدەکەون و تەنیا دەیانەوێت تۆڵەی عوسمان بکەنەوە، بەڵام بەهۆی کۆمەڵێکی ترەوە کە پشێوی دروست دەکەن، جەنگ لە نێوان هەردوو سوپا ڕوودەدات. شەڕەکە سەری هەڵدا و عەلی هەوڵیدا خەڵک لە شەڕ بێهیوا بکات و زوبەیری بانگ کرد و قسەکانی پێغەمبەری خوای بیرخستەوە کە دەیوت: "کە شەڕی لەگەڵ دەکات و نادادپەروەرە بەرانبەری".
زوبەیر عەلی بەجێدەهێڵێت و عەبدوڵڵای کوڕی پێی دەڵێت: ترسنۆکین! ترسنۆکین!، ئەویش دەڵێت: خەڵک دەزانن کە من ترسنۆک نیم، بەڵام ئەو شتەی بیرخستمەوە کە لە پێغەمبەری خوا بیستبووم بۆیە سوێندم خوارد کە شەڕی لەگەڵ ناکەم. بەڵام شەڕ دروستبووبوو و ئەوانەی کە کوژران، کوژران.
گێڕانەوەکان سەبارەت بە ڕاستییەکانی شەڕەکە جیاوازن، بەڵام شەڕ بە کوشتنی تەڵحە و زوبەیر و سەرکەوتنی عەلی کۆتایی هات. عائیشەش گەڕایەوە بۆ مەدینە.
لەسەر هۆكاری ئەوەی عەلی تۆڵەی لە بكوژانی عوسمان نەكردەوە، هەندێك پێیان وایە ئەستەمە بكوژەكان لەنێو سوپا و لایەنگرانی عەلی بدۆزرێنەوە و جیابکرێنەوە، كە ئەوکات هێز و كۆنتڕۆڵی تەواویان نەبووە بۆ جێبەجێكردنی سزاكە، بۆیە ئەو چاوەڕێی کرد تا ناکۆکییەکە کەم دەبێتەوە ئەوکات بڕیار دەربکات. دوای شەڕی جەمەل، عەلی پایتەختی خەلافەتی لە مەدینەوە گواستەوە بۆ کوفە بەهۆی هەڵکەوتەی ستراتیجی لە ناوەڕاستی خاکی دەوڵەتی ئیسلامی لەو سەردەمەدا، هەروەها ژمارەی زۆری لایەنگرانی لەوێ.
کاتێک عەلی شەڕی جەمەلی تەواو کرد، چووە کوفە و لە دوانزەی ڕەجەبی ساڵی ٣٦ی کۆچی چووە ناویەوە، پاشان جەریر کوڕی عەبدوڵڵای نارد بۆ لای موعاویە و بانگهێشتی کرد بۆ ئەوەی بەیعەت و گوێڕایەڵی بدات، بەڵام موعاویە بەڵێنەکەی ڕەتکردەوە تاوەکوو تۆڵەی عوسمان نەکرێتەوە. بۆیە عەلی لەگەڵ سوپاکەی بەرەو شام ڕۆیشت و هەردوو سوپاکە لە شوێنێک بەناوی سەفین بەیەک گەیشتن، دواتر دانوستان لە نێوان ئەو دوو لایەنە لە ڕێگەی نامەوە دەستی پێکرد، و بۆ ماوەی سەد ڕۆژ بەردەوام بوو، بەڵام هیچ ئەنجامێکی نەهێنا. کە بووە هۆی دروستبوونی شەڕی سەفین و بۆ ماوەی هەفتەیەک بەردەوام بوو. دوای ماوەیەک دانوستان دووبارە دەستی پێکردەوە بۆ دیاریکردنی خەلیفەی موسوڵمانان، بەڵام دووبارە ڕێککەوتن ڕووی نەدا. بۆیە عەمری کوڕی عاس گەڕایەوە بۆ میسڕ و لەگەڵ محەمەد ﷺی کوڕی ئەبووبەکری سدیق جەنگا کە والی دەستنیشانکراوی عەلی بوو، سەرکەوت و بۆ جارێکی تر بوویەوە بە والی میسڕ و پشتگیری لە دەسەڵاتی موعاویە کرد.
دەسەڵات
هەرچەند عەلی لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆیدا هیچ فەتحێکی نەکرد، بەڵام بە چەندین دەستکەوتی مەدەنی و شارستانی تایبەتمەند بوو، لەوانە ڕێکخستنی پۆلیس و دامەزراندنی ناوەندی تایبەتمەند بۆ خزمەتی گشتی وەک ماڵی سکاڵاکان، کۆریدۆری لادەرەکان، دروستکردنی زیندان. چەندین فێرگەی زانستەکانی فیقھ و نەحووی دامەزراند. دواتریش ئەبوو ئەسوەدی دوئلی ڕاسپارد بۆ پێکهێنانی پیتەکانی قورئان. هەندێک لە توێژەران پێیان وایە یەکەم کەس بووە کە درهەمی ئیسلامی پاکی لێداوە، بە پێچەوانەی ئەم سەرچاوە مێژووییەکانی تر کە دەڵێن عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوان یەکەم کەس بووە کە درهەمی ئیسلامی پاکی لێداوە.
شەهیدکردنی
لە ساڵی ٤٠ی کۆچی، عەلی لە مزگەوتی کوفە لەکاتی پێشنوێژی بۆ موسڵمانان لە نوێژی بەیانیدا بوو، عەبدولڕەحمانی کوڕی مولجەم بە شمشێرێکی ژەهراوی لە سەری دا، لەوکاتەشدا عەلی ڕستە بەناوبانگەکەی وت: "بە خوای کەعبە من سەرکەوتووبووم”. ژەهرەکە بەردەوام بوو لە سووڕانی لە جەستەیدا تا دوای سێ ڕۆژ، لە شەوی ٢١ـی ڕەمەزانی ساڵی ٤٠ی کۆچیدا، لە تەمەنی ٦٤ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.
دوای مردنی عەبدوڵڵای کوڕی جەعفەر و حەسەن و حسێن تەرمەکەیان شۆرد و ئامادەیان کرد و ناشتیان، پاشان بە کوشتنەوەی عەبدولڕەحمانی کوڕی مولجەم، تۆڵەی باوکیان کردەوە. شیعە ناسناوی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیبان بە شەهیدی میحراب ناساند.
بیروڕای سوننە دەربارەی عەلی
ئەهلی سوننە و جەماعە عەلی بە یەکێک لە هاوەڵە بەڕێزەکان و ئەندامێکی بنەماڵەی پێغەمبەر و چوارەم جێنشینی ڕاست و حەق دەزانن. بەڕای ئەوان یەکێکە لە موژدەپێدراوەکانی بەهەشت و جیاوازی نییە لەگەڵ ئەبووبەکر و عومەر و عوسمانی پێش خۆی. تێڕوانینیان بۆ عەلی میانڕەو و جیاوازە لە تەریقەتە جیاوازەکانی شیعە، ئەوان لێی لانادەن و زیادەڕەوی لە عەلی ناکەن، بەپێی ئەو فەرموودەی پێغەمبەر کە فەرموویەتی: "باشترینی شتەکان ناوەندیەتی". هەروەها ئەو جیاوازی بۆچوونانەی کە لە نێوان عەلی و هاوەڵانی تر بووە بە ئیجتیهاد و جیاوازی فیقهی ناو دەبەن، نەک ناکۆکییەکی دونیایی یان ململانێیەک بۆ دەسەڵات.
بیروڕای شیعەی دوازدەی ئیمامی دەربارەی عەلی
شیعەی دوازدە ئیمامی، عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب بە خەلیفەی شەرعی موسڵمانان دەزانن و پێی دەڵێن وەلی. هەروەها باوەڕیان وایە بێ هەڵە بووە و هیچی لەبیر نەچووەتەوە و وەک پێغەمبەر پاک بووە. هەندێکیان دەڵێن عەلی جگە لە پێغەمبەر محەمەد ﷺ، لە هەموو پێغەمبەرانی تر باشترە. خومەینی، یەکێک لە دیارترین دەسەڵاتدارانی شیعەی هاوچەرخ، سەبارەت بە عەقیدەی دوازدە ئیمامی دەربارەی عەلی دەڵێت: “عەقیدەی ئێمە بەوشێوەیە، کە ئیمامەکانمان پێگەیەکیان هەیە کە نە فریشتەیەکی نزیک و نە پێغەمبەرێکی نێردراو ناتوانن پێی بگەن”. بەهۆی ئەمەشەوە ڕقێکی گەورەیان بەرانبەر هەریەک لە ئەبووبەکری سدیق، عائیشەی کچی ئەبووبەکر، عومەری کوڕی خەتتاب، عوسمانی کوڕی عەففان، یەزیدی کوڕی موعاویە و موعاویەی باوکی هەیە.
ژیانی تایبەت
عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب کۆمەڵێک برای زۆری هەبووە، بەناوبانگترینیان سێ کەسن: عەقیل، تاڵیب و جەعفەر، عەلی بچووکترینیان بوو، هەروەها دوو خوشکی هەبوو، ئەوانیش: ئوم هانی و جومانە. برا گەورەکەی بەناوی تاڵیب، باوەڕی بە ئیسلام نەهێناوە و بەشداری جەنگی بەدری کردووە، هەرچەند دەزانرێت بەبێ ویستی خۆی بەشداری کردووە چونکە پێغەمبەری خوای خۆشویستووە، لە ساڵی دووی کۆچی مردووە.
عەقیل: دوای بەشداریکردنی لە شەڕی بەدر لەلایەن موسوڵمانانەوە دیل گیرا، کە لەژێر ناچاریدا بەشداری تێدا کردبوو، بۆیە عەباسی مامی ئازادی کرد، دواتر لە ڕۆژی فەتحی مەککەدا موسڵمان بوو لە هەشتەمین ساڵی کۆچی، لە شەڕەکانی موئتە و حەنین لەگەڵ پێغەمبەردا بەشداری کردووە.
جەعفەر: یەکێک بوو لە هاوەڵە ڕێزدارەکان کە زوو پەیوەندی بە ئیسلامەوە کرد. دوو جار کۆچی کردووە بۆ حەبەشە، گەڕانەوەی بۆ جاری دووەم هاوکات بوو لەگەڵ سەرکەوتنی موسڵمانان لە شەڕی خەیبەر، پێغەمبەر فەرمانی پێکرد دەست بەسەر سوپای شەڕی موئتەدا بگرێت، دوای زیانێکی زۆری موسوڵمانان، جەعفەر ئاڵای موسوڵمانان هەڵدەگرێت تا ئەوەی هەردوو دەستەکانی دەبڕن، بۆیە بە سنگی هەڵیدەگرێت تاوەکوو شەهید دەکرێت.
ئوم هانی: موسڵمانبوونی ئەو لە ڕۆژی فەتحی مەککەدا بوو، بۆیە پێغەمبەر چووە ناو ماڵەکەیەوە و هەشت ڕکات نوێژی چێشتەنگاوی کرد.
جومانە: موسڵمان بوو و هاوسەرگیری لەگەڵ ئەبوو سوفیانی کوڕی حارثی کوڕی عەبدولموتەڵیب کرد.
هاوسەرەکان
- فاتیمەی کچی محەمەد ﷺی کوڕی عەبدوڵڵای هاشمی قوڕەیشی
- خەولەی کچی جەعفەری کوڕی قەیسی حەنەفی
- سەهبائـ ئوم حەبیبە کچی ڕەبیعە
- ئیمامەی کچی ئەبی عاس
- ئوم بەنین فاتیمەی کچی حزام
- لەیلای کچی مەسعوودی کوڕی خالید
- ئەسمای کچی عەمیس
- ئوم سەعیدی کچی عوروە
- مەحیای کچی ئومرئی قەیسی کوڕی عەدی
منداڵەکان
منداڵەکانی لە فاتیمە
- حەسەن
- حسێن
- زەینەب
- ئوم کەلسووم
منداڵەکانی لە خەولە
- محەمەدی گەورە
منداڵەکانی لە سەهبائـ
- عومەر
- ڕوقیە
منداڵەکانی لە ئیمامە
- محەمەدی ناوەنجی
منداڵەکانی لە ئوم بەنین
- عەباس
- عوسمان
- جەعفەر
- عەبدوڵڵا
منداڵەکانی لە لەیلا
- ئەبووبەکر
- عەبیدوڵڵا
منداڵەکانی لە ئەسما
- یەحیا
- محەمەد
- وەقیل
منداڵەکانی لە ئوم سەعید
- رەملە
- ئوم حەسەن
منداڵەکانی لە مەحیا
- ئوم یەعلا
