ناوه‌ڕۆك
ناساندن
لینێکس (بە ئینگلیزی: Linux، بە عەرەبی: لِينُكس) خێزانێکە لە سیستمی کارپێکردنە سەرچاوە کراوەکان هاوشێوەی یونیکس کە لەسەر بنەمای ناوکی لینێکس دامەزراوە، ناوکی سیستمی کارپێکردنێکە بۆ یەکەمجار لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩١ لەلایەن لینوس تۆرڤاڵدزەوە بڵاوکرایەوە. هەروەها لینێکس چەندین دابەشکراوەی هەیە کە پێیان دەوترێت (Linux distribution).
دابەشکردنەکان بریتین لە ناوکی لینێکس (کێرناڵ) و نەرمەکاڵا و کتێبخانەکانی سیستمی پشتگیریکەر (libraries)، کە زۆربەیان لەلایەن پڕۆژەی GNU دابین دەکرێن. زۆرێک لە دابەشکردنەکانی لینێکس لە ناوەکەیاندا وشەی "Linux" بەکاردەهێنن، بەڵام دامەزراوەی Free Software Foundation ناوی "GNU/Linux" بەکاردەهێنێت بۆ جەختکردنەوە لەسەر گرنگی نەرمەکاڵای GNU، ئەمەش هەندێک مشتومڕی لێدەکەوێتەوە.
دابەشکردنە بەناوبانگەکانی لینێکس بریتین لە دێبیەن، فێدۆرا لینێکس و ئوبونتو کە خۆی لە خۆیدا چەندین دابەشکردن و دەستکاریکردنی جیاوازی هەیە، لەوانە لوبونتو و شوبونتو. دابەشکردنە بازرگانییەکان بریتین لە Red Hat Enterprise Linux و SUSE Linux Enterprise. دابەشکردنەکانی لینێکسی دێسکتۆپ بریتین لە سیستمێکی پەنجەرەیی وەک X11 یان Wayland، و ژینگەیەکی دێسکتۆپ (desktop environment) وەک GNOME یان KDE Plasma. لەبەر ئەوەی لینێکس بە ئازادی دەتوانرێت دووبارە دابەش بکرێتەوە، هەر کەسێک دەتوانێت بۆ هەر مەبەستێک دابەشکردنێک دروست بکات.
لینێکس لە سەرەتادا بۆ کۆمپیوتەری کەسی پەرەی پێدراوە لەسەر بنەمای بیناسازی Intel x86، بەڵام لەو کاتەوە گۆڕدراوە بۆ پلاتفۆرمی زیاتر لە هەموو سیستمێکی کارپێکردنی تر. بەهۆی زۆربوونی سیستمی ئەندرۆید کە لەسەر بنەمای لینێکسە لەسەر زۆرینەی مۆبایلە زیرەکەکان، هەروەها لینێکس گەورەترین بنکەی دامەزراوی هەیە لە هەموو سیستمەکانی کارپێکردنی مەبەستی گشتی (general-purpose operating systems).
هەرچەندە لینێکس تەنها لەلایەن نزیکەی لە سەدا ٢.٣ی کۆمپیوتەرەکانی دێسکتۆپ بەکاردەهێنرێت، بەڵام کرۆمبۆک کە سیستمی کارپێکردنی کرۆم لەسەر بنەمای ناوکی لینێکس بەڕێوەدەبات، لە ئەمریکادا بەسەر بازاڕی پەروەردەی سەرەتایی تاوەکوو ئامادەیی منداڵاندا زاڵە و نزیکەی لەسەدا ٢٠ی فرۆشی ژێر ٣٠٠ دۆلار لە ئەمریکا پێکدەهێنێت.
لینێکس پێشەنگی سیستمی کارپێکردنە لەسەر سێرڤەرەکان (زیاتر لە 96.4%ی سیستمی کارپێکردنی 1 ملیۆن سێرڤەری سەرەکی وێب لینێکس بەکار دەهێنن)، هەروەها تاکە سیستمی کارپێکردنە کە لەسەر کۆمپیوتەری سەرەکی TOP500 بەکاردەهێنرێت (لە تشرینی دووەمی 2017ەوە، دوای ئەوەی وردە وردە هەموو ڕکابەرەکانیان لەناوبردووە). هەروەها لینێکس لەسەر سیستمی جێگیرکراو کاردەکات، واتە ئەو ئامێرانەی کە سیستمی کارپێکردنیان بە شێوەیەکی گشتی لەناو فێرموێردا دروستکراوە و زۆر لەگەڵ سیستمەکەدا گونجاوە. ئەمەش بریتییە لە ڕاوتەرەکان، کۆنترۆڵی ئۆتۆماتیکی، تەکنەلۆجیای ماڵە زیرەکەکان، تەلەڤزیۆنەکان (تەلەڤزیۆنە زیرەکەکانی سامسۆنگ و ئێڵ جی زۆرجار Tizen و WebOS بەکاردەهێنن)، ئۆتۆمبێل (بۆ نموونە تێسلا، ئۆدی، مێرسیدس بێنز، هیۆندا و تۆیۆتا هەموویان پشت بە لینێکس دەبەستن)، دیجیتاڵ تۆمارکەری ڤیدیۆ و کۆنسۆڵی یاری ڤیدیۆیی و کاتژمێری زیرەک. ئاڤیۆنیکی فالکۆن ٩ و دراگۆن ٢ وەشانی تایبەت بە لینێکس بەکاردەهێنن.
لینێکس یەکێکە لە نموونە دیارەکانی هاوکاری نەرمەکاڵای ئازاد و سەرچاوە کراوە (ئۆپن سۆرس). کۆدی سەرچاوە دەتوانێت بە شێوەیەکی بازرگانی یان نابازرگانی لەلایەن هەر کەسێکەوە بەکاربهێنرێت، دەستکاری بکرێت و دابەش بکرێت بەپێی مەرجی مۆڵەتەکانی خۆی، وەک مۆڵەتی گشتی گشتی GNU (GPL). بۆ نموونە ناوکی لینێکس لە ژێر GPLv2 مۆڵەتی پێدراوە.
پارچەکان
سیستمی کارپێکردنی لینێکس لە چەند پارچەیەکی جیاواز پێکدێت:
Bootloader: ئەو نەرمەکاڵایە کە پڕۆسەی بووتکردن و خستنەڕێی کۆمپیوتەرەکەت بەڕێوە دەبات. بۆ زۆربەی بەکارهێنەران ئەمە بە سادەیی دەبێتە شاشەیەکی سپڵاش کە دێتە پێشەوە و لە کۆتاییدا دەڕوات بۆ ئەوەی بت بکاتە ناو سیستمی کارپێکردنەکەوە.
ناوک: یەک پارچەیە لە کۆی گشتی کە لە ڕاستیدا پێی دەوترێت ‘Linux’. ناوک ناوەکی سیستمەکەیە و بەڕێوەبەرایەتی CPU و بیرگە و ئامێرە لاوەکییەکان دەکات. ناوک نزمترین ئاستی سیستمی کارپێکردنە.
سیستمی Init: سیستمێکی لاوەکییە کە بۆشایی بەکارهێنەر بوتستراپ دەکات و بە کۆنترۆڵکردنی دایمۆنەکان بارگاوی دەکرێت. یەکێک لە سیستمەکانی init کە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێت systemdـە. سیستمی init پڕۆسەی بووت بەڕێوەدەبات، ئەمەش کاتێک بووتکردنی سەرەتایی لە بووتلۆدەرەوە ڕادەستی دەکرێت (واتە GRUB یان GRand Unified Bootloader).
Daemons: ئەمانە خزمەتگوزارییەکانی پاشبنەمان (چاپکردن، دەنگ، خشتەی کارکردن و هتد - printing, sound, scheduling) کە یان لە کاتی بووتکردندا دەست پێدەکەن یان دوای چوونە ژوورەوەت بۆ ناو دێسکتۆپ.
سێرڤەری گرافیکی: ئەمە ئەو ژێر سیستمەیە کە گرافیکەکان لەسەر مۆنیتەرەکەت پیشان دەدات. بەگشتی بە سێرڤەری X یان تەنها X ناودەبرێت.
ژینگەی دێسکتۆپ: ئەمە ئەو پارچەیە کە بەکارهێنەران لە ڕاستیدا کارلێکی لەگەڵدا دەکەن. چەندین ژینگەی دێسکتۆپ هەیە کە دەتوانیت هەڵیبژێریت (GNOME، Cinnamon، Mate، Pantheon، Enlightenment، KDE، Xfce و هتد). هەر ژینگەیەکی دێسکتۆپ بەرنامەی ناوەکی لەخۆدەگرێت (وەک بەڕێوەبەری پەڕگە (فایل مەنێجەر)، ئامڕازەکانی ڕێکخستن (configuration tools)، وێبگەڕ و یاری).
بەرنامەکان: ژینگەکانی دێسکتۆپ ڕیزبەندی تەواوی ئەپەکان پێشکەش ناکەن. هەروەک ویندۆز و ماک ئۆ ئێس، لینێکس هەزاران ناونیشانی نەرمەکاڵای کوالێتی بەرز پێشکەش دەکات کە دەتوانرێت بە ئاسانی بدۆزرێتەوە و دایبمەزرێنریت. زۆربەی دابەشکردنە مۆدێرنەکانی لینێکس ئامڕازی "بازاڕی بەرنامە" لەخۆدەگرن کە دامەزراندنی بەرنامەکان ناوەندی و ئاسان دەکەن. بۆ نموونە ئوبونتو لینێکس سەنتەری نەرمەکاڵای ئوبونتوی هەیە (ناونیشانێکی نوێی نەرمەکاڵای GNOME) کە ڕێگەت پێدەدات بە خێرایی لە نێوان هەزاران ئەپدا بگەڕێیت و لە یەک شوێنی ناوەندییەوە دایان بمەزرێنیت.
سەرچاوە کراوەیی
لینێکس لە ژێر مۆڵەتی سەرچاوە کراوە یان ئۆپن سۆرسدا دابەش دەکرێت. سەرچاوە کراوە ئەم هەلە سەرەکییانە پێشکەش دەکات:
- ئازادی بەڕێوەبردنی بەرنامەکان و سیستمەکە، بۆ هەر مەبەستێک بێت.
- ئازادی دووبارە دابەشکردنەوەی لەبەرگیراوە بۆ ئەوەی بتوانیت یارمەتی دراوسێکەت بدەیت.
- ئازادی بۆ خوێندنی چۆنیەتی کارکردنی بەرنامەکە، و گۆڕینی بۆ ئەوەی ئەوە بکات کە ئارەزووی دەکەیت.
- ئازادی دابەشکردنی لەبەرگیراوەی ئەو وەشانەی تۆ دەستکاریت کردووە بەسەر کەسانی تردا.
ئەم خاڵانە زۆر گرنگن بۆ تێگەیشتن لەو کۆمەڵگەیەی کە پێکەوە کاردەکەن بۆ دروستکردنی پلاتفۆرمی لینێکس. لینێکس سیستمێکی کارپێکردنە "لەلایەن خەڵکەوە، بۆ خەڵک". هەروەها ئەم خاڵانە هۆکارێکی سەرەکین بۆ ئەوەی زۆر کەس لینێکس هەڵبژێرن. چونکە ئازادییەکی تەواو دەستەبەر دەکات.
“دابەشکردن” چییە؟
لینێکس کۆمەڵێک وەشانی جیاوازی هەیە کە لەگەڵ هەر جۆرە بەکارهێنەرێکدا بگونجێت. هەر لە بەکارهێنەرانی نوێوە تا بەکارهێنەرانی کۆن و هاردکۆر، هەمووکەس دەتوانێت جۆرێک سیستم بدۆزێتەوە کە لەگەڵ کارکردنی بگونجێت. ئەم وەشانانە پێیان دەوترێت دابەشکردن (یان بە کورتی "دیسترۆس"). نزیکەی هەموو دابەشکردنێکی لینێکس دەتوانرێت بەخۆڕایی دابەزێنرێت و لەسەر دیسک کاری پێ بکرێت و دابمەزرێت.
دابەشکردنە بەناوبانگەکانی لینێکس بریتین لە:
- LINUX MINT
- MANJARO
- DEBIAN
- UBUNTU
- ANTERGOS
- SOLUS
- FEDORA
- ELEMENTARY OS
- OPENSUSE
هەر دابەشکردنێک وەرگرتنی جیاوازی هەیە لەسەر دێسکتۆپ. هەندێکیان ڕووکاری بەکارهێنەری زۆر مۆدێرن هەڵدەبژێرن (وەک GNOME و Elementary OS’s Pantheon)، لە کاتێکدا هەندێکی تر بە ژینگەیەکی دێسکتۆپی کۆنتریان هەیە، بۆ نموونە openSUSE دابەشکراوەیەکە کە KDE بەکاردەهێنێت.
هاوکارییەکانی لینێکس
بۆ زانیاری و یارمەتیدان لە ڕێنماییکردنت لە ماوەی ژیانتدا لەگەڵ لینێکس، لینێکس کۆمەڵێک سەرچاوە دەخاتە بەردەست بەکارهێنەرانی:
- Linux.com: هەموو ئەو شتانەی کە پێویستە لەسەر لینێکس بزانیت (هەواڵ و فێرکاری و زۆر شتی تر).
- Howtoforge: فێرکارییەکانی لینێکس.
- پڕۆژەی بەڵگەنامەی لینێکس یان ماڵپەڕی Linux Documentation Project: چۆنێتی، ڕێنماییەکان و پرسیارە بەردەوامەکان.
- Linux Knowledge Base and Tutorial: فێرکاری و ڕێنمایی قووڵ.
- LWN.net: هەواڵی ناوکی لینێکس و زۆر شتی تر.
