ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی نوێ یان نیوعوسمانیزم (بە تورکی: Yeni Osmanlıcılık، Neo-Osmanlıcılık، بە ئینگلیزی: Neo-Ottomanism) ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی ئیمپریالیستی تورکییە کە بە واتا فراوانەکەی بانگەشە بۆ ڕێزگرتن لە ڕابردووی عوسمانیی تورکیا دەکات و پەرە بە بەشداریکردنی سیاسی زیاتری کۆماری تورکیا دەدات لەناو ئەو ناوچانەی کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون. ئەم دەستەواژەیە پەیوەست بووە بە سیاسەتی دەرەوەی نەناسراو و دەستێوەردانخواز و فراوانخوازی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست و قوبرس، یۆنان، عێراق، سووریای دراوسێ، هەروەها لە لیبیا و قەرەباغ. بەڵام ئەم دەستەواژەیە لەلایەن ئەندامانی حکوومەتی ئەردۆغان وەک وەزیری پێشووی دەرەوەی تورکیا و مستەفا شەنتۆپ سەرۆکی پەرلەمان ڕەتکراوەتەوە.
تێڕوانینێکی گشتی
یەکێک لە یەکەم بەکارهێنانەکانی ئەم زاراوەیە لە وتارێکی (چاتام هاوس)ـدا بوو کە لەلایەن دەیڤید بارچاردەوە لە ساڵی ١٩٨٥دا بڵاوکرایەوە، کە تێیدا بارچارد پێشنیاری کردبوو کە "بژاردەی نیوعوسمانی" ڕەنگە ئەگەرێک بێت بۆ گەشەسەندنی داهاتووی تورکیا. هەروەها پێدەچێت لە کاتێکدا لە دوای داگیرکردنی قوبرس لەلایەن تورکیاوە لە ساڵی ١٩٧٤ لەلایەن یۆنانیەکانەوە بەکارهاتبێت. لە سەدەی بیست و یەکدا، ئەم دەستەواژەیە وەک نیشانەی ڕەوتێکی ناوخۆیی لە سیاسەتی تورکیادا بەکاردێت کە پشکی شێر بەر پارتی داد و گەشەپێدان دەکەوێت، کە بە بیرێکی عوسمانی و ئیسلامی هەستاوەتەوە و دەیەوێت ئەو کولتوورە کۆنەی کە هەبووە زیندووی بکاتەوە. ئەمەش بووەتە هۆی کێشە لەگەڵ لایەنە عەلمانی و کورد و کۆمارییەکانی تورکیای مۆدێرن. ئاکەپە لە کاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیاندا کۆمەڵێک دروشمی وەک "عوسمانلی تۆرونو" واتە "نەوەی عوسمانییەکان" بەکارهێناوە بۆ ئاماژەکردن بە لایەنگرانیان، هەروەها سەرکردەی پێشوویان ڕەجەب تەیب ئەردۆغان (کە لە ساڵی ٢٠١٤ بە سەرکۆمار هەڵبژێردرا) لە کاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیاندا بەکاری هێنا. ئەو عوسمانییە کۆمەڵایەتییەی کە ئاکەپە بانگەشە بۆ دەکات، بووەتە بنەمایەک بۆ هەوڵەکانیان بۆ گۆڕینی سیستمی پەرلەمانیی ئێستای تورکیا بۆ سیستمێکی سەرۆکایەتی، کە لەگەڵ سەرکردایەتییەکی ناوەندی بەهێز هاوشێوەی سەرکردایەتییەکی ناوەندیی تورکیا بووە لە سەردەمی عوسمانی. بەم شێوەیە ڕەخنەگران ئەردۆغانیان بەوە تۆمەتبار کردووە کە وەک "سوڵتانێکی عوسمانی" ڕەفتار دەکات.
مێژووی واژەکە
عوسمانیزمی نوێ بۆ وەسفکردنی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە سەردەمی پارتی داد و گەشەپێدان کە لە ساڵی ٢٠٠٢ لە سەردەمی ئەردۆغان دەسەڵاتی گرتە دەست بەکارهاتووە. نیوعوسمانیزم، گۆڕانکارییەکی دراماتیکییە لە سیاسەتی دەرەکیی نەریتیی تورکیی ئایدیۆلۆژیای کەمالیستی، کە پێشتر جەختی لە سەیرکردنی ڕۆژئاوا و ئەورووپا دەکردەوە. دوورکەوتنەوە لەم چەمکە لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە سەردەمی حکوومەتی تورگوت ئۆزالدا بە یەکەم هەنگاو بەرەو نیوعوسمانیزم وەسف کراوە.
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زلهێزێکی جیهانیی کاریگەر بوو کە لە لوتکەدا کۆنتڕۆڵی باڵکان و زۆربەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی مۆدێرنی دەکرد. سیاسەتی دەرەوەی نیوعوسمانی هاندەری زیادبوونی بەشداریکردنە لەم ناوچانەدا وەک بەشێک لە پەرەسەندنی کاریگەریی ناوچەیی تورکیا. ئەم سیاسەتە دەرەکییە بەشداری کرد لە باشتربوونی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ دراوسێکانی، بەتایبەتی لەگەڵ عێراق و ئێران و سووریا. هەرچەندە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئیسرائیل کە سەردەمانێک هاوپەیمانی تورکیا بوو، زیانی بەرکەوت، بە تایبەت دوای جەنگی غەززە لە ٢٠٠٨-٢٠٠٩ و ٢٠١٠.
ئەحمەد داودئۆغڵو، وەزیری دەرەوەی تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٩ تا ٢٠١٤ و "سەرۆکی تەلارساز"ـی سیاسەتی دەرەوەی نوێ، زاراوەی "نیوعوسمانیزم"ی ڕەتکردووەتەوە بۆ وەسفکردنی سیاسەتی نوێی دەرەوەی وڵاتەکەی. جووڵەکانی نیوعوسمانیزم لە سەرەتای دەستپێکردنییەوە بە شێوەیەکی بنەڕەتی لە میدیاکانی ڕۆژئاوادا، مشتومڕێکی دەست پێکرد، کە ئایا تورکیا لە "گۆڕینی تەوەرەکەیدایە؟"؛ بە واتایەکی تر لە ڕۆژئاوا دوور دەکەوێتەوە و بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا دەڕوات. بەتایبەت دوای تێکچوونی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل، بەڵام عەبدوڵا گول، سەرۆکی ئەوکاتی تورکیا، ئەو بانگەشانەی ڕەتکردەوە کە باس لەوە دەکەن تورکیا تەوەری خۆی لە سیاسەتی دەرەوە گۆڕیوە. داودئۆغڵو کاری کرد بۆ پێناسەکردنی سیاسەتی نوێی دەرەوەی تورکیا لەسەر بنەمای "سفر کێشە لەگەڵ دراوسێکان"، کە بە دەسەڵاتی نەرم وەسفی دەکەن و پێیان وایە بەسوودترە لە نیوعوسمانیزم.
ئەردۆغان وەک سەرکۆمار سەرپەرشتی زیندووکردنەوەی نەریتی عوسمانی کردووە، جارێک لە کۆشکی نوێی سەرۆکایەتیدا بە مەراسیمێک بە شێوەی عوسمانی سڵاوی لە مەحموود عەباسی سەرۆکی فەڵەستین کردووە، و پاسەوانەکانیش بە جلوبەرگی ١٦ دامەزرێنەرەکەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانییەوە دەردەکەون.
لە سەرەتای دروستبوونی ئەم جۆرە بیرکردنەوەیەوە جێگەی مشتومڕ بووە، بەو پێیەی وا هەست دەکرێت کە هێرشێکی ئاشکرایە دژی سروشتی کۆماریخوازی تورکیای مۆدێرن کە لەلایەن موستەفا کەمال ئەتاتورکەوە دامەزراوە. ئەردۆغان لە ساڵی ٢٠١٥دا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و تێیدا زاراوەی کۆنی عوسمانیی külliye بۆ ئاماژەکردن بە کەمپەکانی زانکۆ بەکارهێنا نەک وشەی ستانداردی تورکی kampüs. زۆرێک لە ڕەخنەگران بەمە ئەردۆغان تۆمەتبار دەکەن بەوەی کە دەیەوێت ببێتە سوڵتانێکی عوسمانی و دەستبەرداری بڕوانامە عەلمانییەکان و دیموکراسییەکانی کۆمار بووە. فەیلەسوفی ئەمریکی، نوام چۆمسکی، دەڵێت "ئەردۆغان لە تورکیا لە بنەڕەتدا هەوڵدەدات شتێکی وەک خەلافەتی عوسمانی دروست بکات، لەگەڵ ئەو وەک خەلیفە، سەرکردەی باڵا، قورسایی خۆی بە هەموو شوێنەکەدا بڵاودەکاتەوە و پاشماوەی دیموکراسی لە تورکیا لەناو دەبات".
ئەردۆغان کاتێک لە کانوونی دووەمی ٢٠١٥دا بەهۆی ڕەخنەکانەوە ئەو قسانەی ڕەتکردەوە و بە کەناڵی (تی ئاڕ تی) ڕاگەیاند کە ئامانجی ئەوەیە ڕۆڵێکی هاوشێوەی شاژن ئەلیزابێسی دووەمی شانشینی یەکگرتوو بگێڕێت و ڕوونیکردەوە: "بەبۆچوونی من تەنانەت بەریتانیاش نیمچە سەرۆکایەتییە و توخمە باڵادەستەکە شاژنە". لە تەمووزی 2020 و دوای ئەوەی ئەنجوومەنی دەوڵەت بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیران لە ساڵی 1934ـی ئەنجومەنی وەزیران هەڵوەشاندەوە بۆ دامەزراندنی ئایاسۆفیا وەک مۆزەخانە و هەڵوەشاندنەوەی پێگەی مۆنۆمێنتەکە، ئەردۆغان فەرمانی دا کە وەک مزگەوت پۆلێن بکرێتەوە. ئەم دووبارە دەستنیشانکردنەوە مشتومڕی لەسەرە، هەریەک لە ئۆپۆزسیۆنی تورکیا، یونسکۆ، ئەنجوومەنی جیهانی کڵێساکان، کورسی پیرۆز و چەندین سەرکردەی دیکەی نێودەوڵەتی ئیدانەیان کرد. هەروەها لە مانگی ئابی ٢٠٢٠دا واژۆی لەسەر فەرمانی گواستنەوەی ئیدارەی کەنیسەی چۆرا بۆ بەڕێوەبەرایەتی کاروباری ئایینی کرد بۆ ئەوەی وەک مزگەوتێک بکرێتەوە بۆ پەرستشکردن. سەرەتا لەلایەن عوسمانییەکانەوە گۆڕدرا بۆ مزگەوت، دواتر لە ساڵی ١٩٣٤ـەوە لەلایەن حکوومەتەوە وەک مۆزەخانە دیاریکرابوو.
