ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مێژووی سوپای تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ پێش دامەزراندنی کۆماری تورکیا، بەڵام ئەوەی وەک ناوی سوپای تورکیا چالاک بووە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی سەربەخۆیی.
جەنگی سەربەخۆیی
شۆڕشگێڕانی تورک لە ساڵی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەریان ڕەتکردەوە، کە سنووری حکوومەتی عوسمانی لە ناوچەی ئەنادۆڵدا کەمتر بوو لە تورکیای ئێستا، دوابەدوای سەرکەوتنی هێزەکانی ئەتاتورک لە جەنگی سەربەخۆیی، پەیمانی لۆزان (١٩٢٣) جێگای سیڤەری گرتەوە کە دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە حکوومەتی ئەنقەرە بەخشی، نەک حکوومەتی عوسمانی لە ئەستەنبووڵ.
جه‌نگی جیهانیی دووه‌م
لە ساڵی ١٩٣٨ سوپای تورکیا لە ماوەی ئاشتیدا لە ١٧٤ هەزار سەرباز و ٢٠ هەزار ئەفسەر پێکهاتبوو کە لە ١١ گەلەی سوپا و ٢٣ یەکە و یەک تیپی زرێپۆش و ٣ تیپی سوارە و ٧ فەرماندەیی تەوەرە پێکهێنابوو. وەک زۆربەی گەلان، لەو کاتەدا بە شێوەیەکی خراپ بێ چەک بوو و چەکەکانی دەگەڕانەوە بۆ سەردەمی جەنگی جیهانیی یەکەم. ئەو تفەنگانەی کە بەکارهێنران تێکەڵەیەک بوون لە ماوسێر، مانلیچەر، لی-ئێنفیڵد، مارتینی، لیبێڵ و کۆمەڵێکی تر. هەر لە مانگی شوباتی ساڵی ١٩٤٠دا، وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەی بەوە دا: "سوپای تورکیا تفەنگی زۆر کەمە و داوای لێکردووین ١٥٠ هەزار تفەنگ دابین بکەین". هێزی ئاسمانیی تورکیا لە ساڵی ١٩٣٧دا ١٣١ فڕۆکەی هێڵی یەکەمی هەبوو، کە تەنیا نیوەیان تاڕادەیەک مۆدێرن بوون. تا ساڵی ١٩٣٨ قەبارەی بەلەمەکانی نەگەیشتنە ٣٠٠ فڕۆکە، هەرچەندە تورکیا ٣٠٠ فڕۆکەوانی ڕاهێنراوی هەبوو، بەڵام زۆرینەیان توانای مامناوەندیان هەبوو بۆ فڕین لە کەشوهەوای خراپدا، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا جەنگی جیهانیی دووەم دەستی پێ کرد. لە سەرەتای جەنگی جیهانیی دووەمدا هێزی ئاسمانی تورکیا لە نزیکەی ٣٧٠ فڕۆکە پێکهاتبوو بە هەموو جۆرەکانیانەوە، ٤٥٠ فڕۆکەوان و ٨ هەزار پیاو. له كاتی شه‌ڕدا توركیا کۆمەڵێک فڕۆكه‌وانی نارد بۆ به‌ریتانیا به مه‌به‌ستی ڕاهێنان. کە ١٤ کەسیان لەوێ گیانیان لەدەست دا. یەکێکیان لە کاتی فڕینی مەشق و ڕاهێنان لە ئاسمانی بەریتانیا لەلایەن فڕۆکەیەکی ئەڵمانیەوە خراوەتە خوارەوە، ئەوانی دیکەش بەهۆی ڕووداوەکانەوە گیانیان لەدەستداوە.
هەروەها هێزی دەریایی تورکیا لاوازترین خزمەتگوزاری بوو. پێکهاتبوو لە کروزەری جەنگی بەسەرچوو یاڤوز (پێش گۆیبن)، ٤ وێرانکەر، ٥-٦ ژێردەریایی، ٢ کروزەری سووک، ٣ بەلەمی مین ڕشتن، ٢ بەلەمی چەک، و ٣ بەلەمی تۆرپیدۆی ماتۆڕ، ٤ مینڕێژ، و کەشتییەکی ڕووپێو. لەگەڵ نزیکەی ٨٠٠ ئەفسەر و ٤ هەزار پیاو. هێزی دەریایی هەموو ئامێرێکی مۆدێرنیان نەبوو بۆ بەرگریکردن لە کەناراوەکان و بەندەرەکان، کەشتییەکانیش بێ بەرگری بوون لە هێرشی ئاسمانی. لە کاتی دانوستانەکانی پەیمانی ئینگلیز و تورکیا لە ئەیلوولی ١٩٣٩ ڕێککەوتنێکی قەرزی سەربازی ئەنجام درا و بە بڕی ٢٥ ملیۆن پاوەند ڕێککەوتن. لە نامەیەکی وەزارەتی بەرگریی تورکیا بۆ ئەرکانی گشتیی تورکیا لە بەرواری ١٩٤٠/٣/٢٢ هاتووە کە بڕیاربوو سوپای تورکیا بۆ ١.٣ ملیۆن کاریگەر زیاد بکرێت کە ١٤ گەلەی سوپا و ٤١ لەشکری پیادە و ٣ لەشکری سوارە و ٧ تیپی قەڵادار و یەک تیپی زرێپۆش پێکدەهێنرێت. بەڵام لە نامەکەدا هاتووە، "سەرچاوە ماددییەکانی میللەت نەیانتوانی دابینکردن و گواستنەوەی ئەم ژمارە زۆرەی کاریگەرییە دابین بکەن".
جەنگی جیهانیی دووەم لە ساڵی یەکەمی سەرۆکایەتی عیسمەت ئینۆنۆدا سەری هەڵدا و هەردوو هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر دەستیان کرد بە فشارخستنە سەر ئینۆنۆ بۆ ئەوەی تورکیا لە لایەنەکانی خۆیانەوە بگەیەننە جەنگەکە. ئەڵمانییەکان فرانز ڤۆن پاپێنیان نارد بۆ ئەنقەرە، لە کاتێکدا وینستن چەرچڵ بە نهێنی لەناو عەرەبانەیەکی شەمەندەفەردا لە نزیک ئەدەنە لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٣ کۆبووەوە. تورکیا تا دوا قۆناغەکانی جەنگی جیهانیی دووەم بێلایەن مایەوە و هەوڵیدا مەودای یەکسان لە نێوان هەردوو تەوەر و هاوپەیمانان بپارێزێت تا مانگی شوباتی ١٩٤5 کە تورکیا لە لایەن هاوپەیمانانەوە لە دژی ئەڵمانیا و ژاپۆن چووە ناو جەنگەوە. تا ساڵی ١٩٤١ هەردوو ڕۆزڤێڵت و چەرچڵ پێیان وابوو کە بەردەوامبوونی بێلایەنیی تورکیا خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی هاوپەیمانان دەکات بە ڕێگریکردن لە گەیشتنی وڵاتانی تەوەر بە یەدەگی نەوتی ستراتیجی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام سەرکەوتنە سەرەتاییەکانی تەوەر تا کۆتایی ساڵی ١٩٤٢ بووە هۆی ئەوەی ڕۆزڤێڵت و چەرچڵ بەشدارییەکی ئەگەری تورکیا لە شەڕدا لەلایەن هاوپەیمانانەوە هەڵسەنگێننەوە. تورکیا بەدرێژایی جەنگەکە سوپا و هێزی ئاسمانی بە قەبارەیەکی شایستە پاراستبوو و چەرچڵ دەیویست تورکەکان بەرەیەکی نوێ لە ناوچەی بەڵکان بکەنەوە. لە بەرامبەردا ڕۆزڤێڵت هێشتا پێی وابوو کە هێرشی تورکیا زۆر مەترسیدار دەبێت. ئینۆنو زۆر باش ئەو سەختیانەی دەزانی کە وڵاتەکەی لە ماوەی ١١ ساڵ شەڕی بێوچانی نێوان ساڵانی ١٩١١ بۆ ١٩٢٢ تووشی بووە و بڕیاریدا تا ئەو کاتەی دەیتوانی تورکیا لە شەڕێکی دیکە دوور بخاتەوە. هەروەها خوازیاری دڵنیایی بوو سەبارەت بە یارمەتی دارایی و سەربازی بۆ تورکیا، هەروەها گەرەنتی ئەوە بوو کە ئەمریکا و شانشینی یەکگرتوو لە تەنیشت تورکیا بوەستن لە ئەگەری لەشکرکێشی سۆڤیەت بۆ سەر گەرووی تورکیا دوای جەنگ. لە نیسانی ١٩٤٤ تورکیا فرۆشتنی کرۆمایتی بە ئەڵمانیا ڕاگرت، لە مانگی ئابدا پەیوەندییەکانی پچڕاند. تورکیا لە شوباتی ساڵی ١٩٤5 شەڕی دژی زلهێزەکانی تەوەر ڕاگەیاند، ئەمەش دوای ئەوەی هاوپەیمانان بانگهێشتیان کرد بۆ کۆبوونەوەی دەستبەکاربوونی نەتەوە یەکگرتووەکان (لەگەڵ بانگهێشتی چەند نەتەوەیەکی دیکە) بە مەرجی شەڕی تەواو. بەڵام تاوەکوو کۆتایی هیچ سەربازێکی تورکیا هەرگیز شەڕیان نەبینی.
جەنگی کۆریا
لە کاتی جەنگی سارددا تورکیا وەک وڵاتێکی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان بەشداری لە جەنگی کۆریادا کرد و لە شەڕدا ٧٣١ کەس گیانی لەدەستدا. ترسی لەشکرکێشییەکی سۆڤیەت و خواستی نەشاردراوی ستالین بۆ کۆنترۆڵکردنی گەرووی تورکیا لە کۆتاییدا وایکرد تورکیا دەستبەرداری بنەمای بێلایەنی بێت لە پەیوەندییەکانی دەرەوە و لە ١٨ی شوباتی ١٩٥٢ پەیوەندی بە ناتۆوە بکات، دوای ئەندامێتی لە ناتۆ، تورکیا دەستی بە بەرنامەیەکی هەمەلایەنەی نوێکردنەوە کرد بۆ پڕچەککردنی هێزەکانی.
کێشەی قوبرس
لە تەمموزی ١٩٧٤، هێزە چەکدارەکانی تورکیا دەستوەردانیان کرد لە دژی کودەتایەک لە قوبرس، کە لەلایەن ئی ئۆکا بییـەوە ڕێکخرابوو بە سەرۆکایەتی نیکۆس سامپسۆن، کە دژی سەرۆکی هەڵبژێردراوی گەلی قوبرسی قەشە ماکاریۆسی سێیەم ئەنجام درا. بە مەبەستی دامەزراندنی یەکێتییەک لە نێوان یۆنان و قوبرسدا. کودەتاکە لەلایەن دەسەڵاتی سەربازی یۆنانەوە لە ئەسینای پایتەخت پشتیوانی لێکرا. لە ٢٠ی تەمموزی ١٩٧٤ سوپای تورکیا لە باکوورەوە هێرشی کردە سەر دوورگەکە و لە کەناری پێنتی میلی لە نزیک شاری کیرینیا نیشتەوە. ئۆپەراسیۆنەکان (ناوی عەتیلای یەکەم و دووەم) تا مانگی ئاب بەردەوام بوون و لە ئەنجامدا ٣٧%ی خاکی قوبرس کەوتە ژێر کۆنتڕۆڵی سەربازیی تورکیا. تورکیا هێشتا سەربازەکانی لە قوبرس هێشتووەتەوە، بەو پێیەی لە سەردەمی ئێستاشدا چارەسەرێکی سیاسی نەتوانراوە بەدەست بهێنرێت، هەروەها زۆرێک لە ئەندامانی کۆمەڵگەی قوبرسی تورک ترسیان هەیە لە گەڕانەوە بۆ توندوتیژی نێوان کەمینەکان کە لە نێوان ساڵانی ١٩٦٣ بۆ ١٩٧٤ ڕوویدا.
بەم دواییانە
لە کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، پڕۆسەیەکی داڕشتنەوە و نوێکردنەوەی سوپا لەلایەن هێزە چەکدارەکانی تورکیاوە دەستی پێکردووە، کە ئامانجی کۆتاییی تورکیا بەرهەمهێنانی کەرەستەی سەربازیی ڕەسەن و زیاتر خۆبژێوییە لە ڕووی تەکنەلۆجیای سەربازییەوەیە.
سوپای تورکیا لە هەڵمەتێکی درێژخایەندایە دژی پەکەکە لە ساڵی ١٩٧٨ـەوە (کە لەلایەن ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا و ناتۆوە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی ناسێنراوە) بەردەوام هێرشی بۆ سەر ڕۆژاوا و باشوور و باکووری کوردستان (عێراق و سووریا)ـی دراوسێی هەبووە. عەبدوڵا ئۆجەلان، سەرکردەی پەکەکە لە ساڵی ١٩٩٩ لە نایرۆبی دەستگیرکرا و برایە تورکیا و دەستبەسەر کرا. ساڵی ٢٠١٣ ئاگربەست ئەنجام درا و ساڵی ٢٠١٥ پەکەکە ئاگربەستی شکاند، لەو کاتەشەوە بەردەوام شەڕ و ململانێی سەخت و بۆردمانی جارجارە هەیە.
هەروەها هێزە چەکدارەکانی تورکیا بەشدارییان لە دەستێوەردانی سەربازی و ناوچەی دژەفڕینی لیبیا بە سەرکردایەتی ناتۆ کردووە دژی سەربازانی حکوومەتی موعەممەڕ قەزافی. هێزی دەریایی تورکیا بە پێنج کەشتی و ژێردەریاییێک بەشداری لە گەمارۆی دەریایی کرد. هەروەها شەش فڕۆکەی F-١6 Fighting Falcon بۆ ئۆپەراسیۆنە ئاسمانییەکان دابین کرد. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠١١ پەرلەمانی تورکیا بەشداری تورکیای لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە لیبیا پەسەند کرد، لەوانە جێبەجێکردنی NFZ لە لیبیا.
