ناوه‌ڕۆك
پڕۆفیسۆر زەڵمی
موستەفا زەڵمی ناوی تەواوی موستەفا ئیبراهیم محەمەد ئەمینە و لە ساڵی ١٩٢٤ لە گوندی زەڵمی هەورامان لەدایکبووە، زەڵمی پڕۆفیسۆر و یاساناسێکی کوردبوو، بنەماڵەکەی دوو سەد ساڵ پێش لەدایکبوونی لە ئێرانەوە دێنە گوندی زەڵم و لەوێ نیشتەجێ دەبن، هەرزوو دەستی بە خوێندن کردووە و قوتابییەکی زیرەک بووە و بۆ خوێندنی ئایینی و فێربوونی بنەماکانی ئایین ١٦ حوجرە لە ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان گەڕاوە، تا ئەوەی لە ساڵی ١٩٤٦ خوێندنی مەلایەتی تەواوکردووە و لە شاری کۆیە مۆڵەتی مەلایەتی پێبەخشراوە، دوای ئەوەش لە ١٩٥٢ دەست دەکات بە خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەییش بە خوێندنی دەرەکی تەواو دەکات.
موستەفا زەڵمی خۆی دەگێڕێتەوە کە بۆ ئەوەی بخوێنێت زۆر داوای لە باوکی کردووە، بەڵام باوکی بۆ ئەوەی کاری شوانی بکات ڕێگای نەداوە، ئەویش وتویەتی کە ئەگەر نەمدەیتە بەر خوێندن خۆم دەخەمە نێو ئاوەکەی زەڵم، بۆیە باوکی ڕازی دەبێت.
دوای ماوەیەک دەبێتە پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی خۆیان لە گوندی زەڵم، کەسێکی بوێر و چاونەترس بووە و حەقبێژ بووە، دواتر دەگوازرێتەوە بۆ مزگەوتی "بن تەبەق" لە شاری سلێمانی.
ڕۆشتنی لە سلێمانی
ئەو کاتەی لە سلێمانی دەبێ دەیەوێت هەندێک گۆڕانکاری بکات لە خوێندن و حوجرەدا، بەڵام مەلاکان دژایەتی دەکەن و ئەگەر پاڵپشتی شێخ محمەد خاڵ نەبوایە هەر زوو دەردەکرا، یەکێک لەو گۆڕانکاریانەی ویستویەتی و ئەنجامی داوە، هێنانی تەختە ڕەش بووە بۆ مزگەوت و وتنەوەی وانەی فیزیا و کیمیا و مامتماتیک بە فەقێکان، چونکە ئەو خۆی ئەو زانستانەی بە ئێواران خوێندووە لەوکاتەدا و تاقیکردنەوەی پۆلی شەشی داوە و دەرچووە، لای ئەو زۆر گرنگ بوو کە خوێندکاری ئایینی دەبێت شارەزای زانستە مۆدێرنەکانیش بێت و فەقێکانی سەرپشک کردووە کە دوو ڕۆژ لە هەفتەیەکدا دەتوانن ئامادەی ئەو وانانە بن، لەبەر ئەمە مەلاکان دەکەونە دژایەتی و دەڵێن مەلا موستەفا حیزبی دناوە و ڕاپۆرت و جاسوسیان لەسەر کردووە، دواجار و پاش ململانیکی زۆر و تۆمەتبارکردنی جارێک بە شیوعی و جارێ بە نەتەوەیی و و جارێ بە ئیسلامی، سلێمانی بەجێ دەهێڵێت و دەبێتە ئیمامی سوپا.
لە ٨/١٠/١٩٥٥ دەچێتە خزمەتی سەربازی سووپا لە جەلەولا و دەبێتە پێشنوێژ و وتارخوێنی لیوای عەبدولکەریم قاسم و هاوڕێی هەردوو عەبدولکەریم قاسم و عەبدوسەلام عارف بووە، و بەشداریش دەبێت لە شۆڕشی چواردەی تەمووزی ١٩٥٨.
لە دوای شۆڕشەوە پەیوەندی لەگەڵ فەرماندەکانی شۆڕش وەک جاران نامێنێت و خۆی خانەنشین دەکات لە سووپا و بەدوای زانستدا بەرەو میسڕ بەڕێدەکەوێت.
جگە لەو دوو سەرۆکەی عێراق، هاوڕێی هەریەک لە ئەحمەد حەسەن بەکر و مام جەلال تاڵەبانی و فوئاد مەعسومیش بووە.
بەردەوامی لە خوێندن
ساڵی ١٩٦٠ ناوی لە کۆلێژی یاسا دێتەوە و ساڵی ١٩٦٥ بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە یاسا بەدەستدەهێنێت.
موستەفا زەڵمی ساڵی ١٩٦٨ ماستەری لە شەریعە بەدەستهێناوە و ساڵی ١٩٧١ـش لە فیقهی بەراوردی نێوان شەریعە و یاسا لە زانکۆی ئەزهەر ماستەر دەهێنێت، ساڵی ١٩٧٣ـش لە زانکۆی ئەزهەر کاستەر لە یاسا دەخوێنێت و ساڵی ١٩٧٥ دکتۆرا لە فیقهی بەراوردکاری نێوان شەریعە و یاسا لە زانکۆی ئەزهەر بەدەستدەهێنێت، ساڵی ٢٠٠٥ـیش دکتۆرای یاسا لە زانکۆی بەغدا تەواو دەکات.
زەڵمی لە ساڵی ١٩٨٧ دەکرێتە ڕاگری کۆلێژی یاسای زانکۆی سەدام، لە نێوان ساڵانی ١٩٧٠ بۆ ٢٠٠٧ـیش سەرپەرشتی ١٠٠ نامەی ماستەر و دکتۆرا دەکات.
٣٥ ساڵ لە زانکۆ وانەی وتۆتەوە و ٦٠ کتێبی لە هەردوو بواری شەریعە و یاسادا هەیە کە تەنیا سێ دانەیان کوردین، ٤ لە کتێبەکانیشی وەک پڕۆگرامی خوێندن لە چەند زانکۆیەک دەخوێنرێت لە عێراق و ئوردون و ئەندەنوسیا و یەمەن.
موستەفا زەڵمی بە بڕیارێکی تایبەت بڕیاری خانەنشین نەکردنی بۆ دەردەچێت تا ئەو ساتەی خۆی توانای نەمێنێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە پێگەیاندنی خوێندکاران و خزمەتکردنی زانکۆکان.
موستەفا زەڵمی لە کۆتاییەکانی تەمەنی کتێبێک بە ناونیشانی کاروانی ژیانم لە دوو بەرگدا دەنووسێت و تەواوی وردەکاری و نەهامەتی و زەحمەتییەکانی کاتی خوێندنی تێدا یاداشت دەکات.
کۆچی دوایی
دوای تێکچوونی باری تەندروستیی دکتۆر و لەدوای ٩ ڕۆژ مانەوە لە نەخۆشخانە لەژێر چاودێری، لە کاتژمێر یەکی بەرەبەیانی ڕۆژی شەممە لە ٤ـی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٦ لە نەخۆشخانەی پاری شاری هەولێر لە تەمەنی ٩٢ ساڵیدا کۆچی دوایی دەکات، و لە ناحیەی خورماڵ بە خاک دەسپێردرێت.
لە ڕۆژی ١٥ـی نیسانی ساڵی ٢٠٢١ پەردە لەسەر پەیکەری دکتۆر موستەفا زەڵمی لادرا لە شاری خورماڵ.
بیروڕا ئایینییەکان
دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمى ته‌ڵاقى سێ به‌سێ و ته‌ڵاقى مه‌رجدارى ڕه‌تكردووه و ئه‌و پێوایه ئه‌و سوێنده‌ى كه به ته‌ڵاق ده‌خورێت ئه‌وه خووه، به‌ڵام ته‌ڵاق پرۆسه‌یه و ناكرێت پرۆسه‌یه‌ك به بێ شایه‌ت و به‌بێ دادگا و به‌بێ به‌ڕێوه‌چوونى ڕێو شوێنه‌كان بكه‌وێت و بخرێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه بڕوایشى وابووه ته‌ڵاقى سێ به سێ هه‌ر یه‌ك ته‌ڵاقه و به سێ ته‌ڵاق له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه ئه‌ژمار ناكرێت كه وتوویه‌تى، کە ئەمەش شتێکی نوێیە بۆ زۆرێک لە خەڵکی و پەسەندکراوترینیانە لەلای زانایانیش.
موستەفا زەڵمی دژی فتواکانی تایبەت بە خەتەنەکردنی کچان و ڕەجمکردن و هەڵگەڕانەوە لە دینە و بۆ هەر یەکێکیان ڕوونکردنەوەی تایبەتی داوە.
هەروەها باوەڕی بەوە نییە نەسخ لە قورئاندا هەبێت، کە نەسخ بە واتای سڕینەوەی حوکمی ئایەتێک دێت لەلایەن ئایەتێکی دیکەوە، هەر بۆیە کتێبێک لەو بارەیەوە دەنووسێت و دەینێرێت بۆ چاپ، بەڵام لیژنەی وردکاری دەڵێن کە ئەم کتێبە نەک نابێت بڵاوبکرێتەوە، بەڵکو دەبێت بسووتێنرێت.
بڕوانامەکان
| مۆڵەتی زانستی مەلایەتی | ١٩٤٦ |
| بەکالۆریۆس لە یاسا | ١٩٦٥ |
| ماستەر لە شەریعەی ئیسلامی | ١٩٦٩ |
| ماستەر لە فیقهی بەراوردکاری لە زانکۆی ئەزهەر | ١٩٧١ |
| ماستەری یاسا لە قاهیرە | ١٩٧٣ |
| دکتۆرا لە فیقهی بەراوردکاری لە زانکۆی ئەزهەر | ١٩٧٥ |
| پلەی مامۆستای یاریدەدەر لە زانکۆی بەغدا | ١٩٨١ |
| پلەی مامۆستایەتی لە زانکۆی بەغداد | ١٩٨٥ |
| پلەی پڕۆفیسۆری لە زانکۆی بەغداد | ١٩٨٧ |
| دکتۆرا لە یاسا لە زانکۆی بەغداد | ٢٠٠٥ |
کتێبەکان
- أحكام الزواج والطلاق في الفقه الإسلامي دراسة مقارنة في القانون.
- أحكام الميراث والوصية وحق الإنتقال.
- أخطاء أصولية لأبن السبكي في كتابه جمع الجوامع.
- أسباب اختلاف الفقهاء في الأحكام الشرعية.
- أسرار ثورة 14 تموز لسنة 1958.
- أصول الفقه.
- أصول الفقه في نسيجه الجديد.
- الإلتزامات في الشريعة الإسلامية والقوانين المدنية العربية.
- الإلتزامات في ضوء المنطق والفلسفة.
- أهمية الطاقات الروحية في الجيش.
- التبيان لرفع غموض النسخ في القرآن.
- تجفيف مستنقع العبيد والجواري في القرآن الكريم.
- التدخين وأضراره وتحريمه في القرآن.
- حق الحرية في القرآن الكريم.
- حقوق الإنسان في الإسلام.
- حكم أحكام القرآن.
- حكم التعامل مع الجين البشري في الشريعة الإسلامية.
- خطوات الطلاق.
- دلالات النصوص وطرق الإستنباط الأحكام في ضوء الفقه الإسلامي.
- شرح قانون الأحوال الشخصية (أحكام الميراث والوصية).
- الصلة بين المنطق والقانون.
- الطلاق المعلق في الشريعة الإسلامية.
- الطلاق المقترن بالعدد لا يقع به الا طلقة واحدة.
- الطلاق في الشرائع والقوانين والأعراف خلال أربعة آلاف سنة.
- الطلاق في القرآن.
- الطلاق مرتان في تفاسير القرآن.
- فلسفة الشريعة.
- فلسفة القانون.
- فلسفة المسؤولية الجنائية في ضوء الفعل والأنفعال الفلسفيين.
- فلسفة المسؤولية المدنية في ضوء مقولات أرسطية.
- القلق- أسبابه، أنواعه، علاجه.
- المباديء والحقوق الدستورية في القرآن مقارنة بالدساتير الوضعية وإعلانات حقوق الإنسان.
- مجموعة الأبحاث العلمية.
- المدخل لدراسة الشريعة الإسلامية (تأليف مشترك).
- المدخل لدراسة الشريعة الإسلامية في نمط جديد.
- المسؤولية الجنائية في الشريعة الإسلامية- دراسة مقارنة.
- معين القضاة في تحقيق العدل والمساوات.
- المنطق القانوني.
- المنطق القانوني في التصورات.
- منهاج الإسلام في مكافحة الإجرام.
- موانع المسؤولية الجنائية في الشريعة الإسلامية والتشريعات الجزائية العربية.
- نظرية الإلتزامات برد غير المستحق.
- نظرية الضمان في الفقه الإسلامي والقوانين المدنية.
- حقوق الإنسان وضماناتها في الإسلام.
- ايضاح الفوائد في شرح القواعد.
- القرآن وقاعدة الولد يتبع خير الأبوين دينا.
- القرآن وقاعدة تتغير الأحكام بتغير الأزمان.
- تفنيد مزاعم تأثر الفقه الإسلامي بالفقه الغربي.
- تةرازوى ميرات (ميزان تقسيم الميراث)
- کاروانی ژیانم
- مەولوود نامە
وتەکان دەربارەی پڕۆفیسۆر
ئاراس عەبدولکەریم: بە دوای یەکدا ئاوابوون و شوێنیشیان هەمیشە چۆڵ. خەمی من ئەوەیە وەک چۆن لە پاش شێخی خاڵ و سەجادی و مودەریس، زانایانی مونەوەر لە نێوماندا بوونە جۆرێک لە یادەوەری، ئاواش لە پاش دکتۆر موستەفا زەڵمیی ڕەوانشاد، بە تەواوی ئەو دنیایەمان ببێتە چۆڵەوانیی نوور و عیرفانێکی ژیان و مرۆڤ دۆستانە، شتێک کە هەڵقولاوی دنیا و کولتووری خۆمان بێت، نەک سەر بە کولتوور و دنیابینی و خەونی شوێن و زەمەنێکی تر.
مەهاباد قەرەداغی: سەفەری ژیانی کۆتایی پێهێنا و گەڕایەوە بۆ ماڵ، پرۆفیسۆر د. موستەفا زەڵمی، زانایەکی ئایینی، بەڵام جیاواز لە هەموو ئەوانەی بە ناوی زانای ئایینییەوە ناڕەوا دەکەن بە ڕەوا، جیاواز و دڵ و میشک کراوە، جیاواز و قبوڵکەری جیاوازییەکان، ئازادی و یەکسانیخواز. گەورەیی ئەم مرۆڤەم لە دەیان کۆبوونەوەدا بۆ دەرکەوت کە پێکەوە لە لیژنەی باڵای هەموارکردنی یاسای باری کەسێتیدا بووین و دەرفەتی ناسینی بیر و بۆچوونەکانیم لە نزیکەوە بۆ هەڵکەوت.
دیا هەورامی، مامۆستای زانکۆ: ماوەیەک پێشتر لەگەڵ مامم چومە خرمەتی، شکۆ و پایەبەرزی خۆی تەسلیمی نەخۆشی نەکردبوو، ئەتوت لە پشوودایە، چاوەکانی ماندووبوونیان پێوە دیار نەبوو،تەنیا بە چاو قسەی دەکرد. من لەبری خۆم سەرەخۆشی لەم میللەتە ئەکەم، بەهیوام شوێنی پرۆفیسۆر زەڵمی چۆڵ نەبێت لەکایە ئایینی و نەتەوەییەکاندا.
مەریوان نەقشبەندی: كۆچی دوایی د.موستەفا زەڵمی زیانێكی گەورە بوو لە پڕۆسەی چاكسازیی ئایینی و ڕێكخستنەوەی تەفسیر و ئیجتیهاداتە شەرعییەكان لە كوردستان، پێویستە زانا و مامۆستایانی ئایینی و بیرمەندە ئیسلامییەكانی كوردستان سوود لە ئەزموون و بەرهەمەكانی ئەم بیرمەندە گەورەیە وەربگرن.
دانا مەلەکی: ئەگەر مارتن لۆسەر نەبوایە دێکارت و گالیلۆ و فیختە و هێگڵ و مارکس و نیچەش هێندە کاریگەر نەدەبوون، شۆڕشەکانی فەڕەنسای کۆن و نوێ نەدەبوون، مەحاڵە بە بێ لەرزین و هەڵوەشانەوەی ئیمان و ڕیفۆرمی دینی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری بێنە ئاراوە، بۆیە جێی ڕێزن ئەو ئاخووند و مەلا و زانا و قەشانەی کە لە نێو دیندان و توانیویانە دیوارە ئیمانی و شەرعییەکان بلەرزێنن و بشکێنن و ڕووبەڕووی کۆنزەرڤاتیفییەتی دینی ببنەوە، جوڵە بە فکری دینداران بدەن، موستەفا زەڵمی بە بیروڕا نوێکانی ئەم کارەی کرد و لەم ساتەوەختی لێکهەڵوەشانەوە ئیمانی و کۆمەڵایەتیانەی ئێمەدا ئەم جۆرە فکر و پیاوانە زەروورەتی تەنگاوتەنگین بۆ واقیعیەتی ئێستەی ئێمە، هەنێ لەبۆچونەکانی شۆڕشی شەرعین لە نێو شەرعی ئیسلامیدا.
